Lesbók Morgunblaðsins - 29.09.2007, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. SEPTEMBER 2007 13
sammála um að maðurinn væri líkt og stokkinn
alskapaður beint út úr sögu eftir Kafka. Þá
stóðst ég ekki mátið, sneri við, lyfti myndavél-
inni yfir höfuð viðskiptavina við afgreiðslu-
borðið og smellti af. Karlinn brást ókvæða við,
gaf frá sér hastarlegt hljóð og ég sá ekki betur
en hann ætlaði að snarast fram fyrir borðið.
Ósjálfrátt tók ég á sprett út úr húsinu, hálf-
fertugur háskólakennari orðinn líkt og pott-
ormur sem býst við að sér verði harðlega refsað
fyrir fremur sakleysislegan óknytt. Þar með var
hið kafkaíska augnablik fullkomnað, augnablik
umskiptanna, þegar maður verður eitthvað ann-
að – en þessi annarleiki er þó hluti af manni
sjálfum, valdalaus annarleiki andspænis valdi
sem er enn annarlegra. Þetta var auðvitað líka
kómískt og minnir á að kímnin á sinn sess í
verkum Kafka, þótt hún sé flókin og gráskotin.
Þessa vordaga 1990, þegar við þýðendur vor-
um í Prag, var Václav Havel, leikskáld, fyrrum
andófsmaður og nýr forseti Tékkóslóvakíu,
staddur í Jerúsalem að taka á móti heiðursdokt-
orsnafnbót við hebreska háskólann þar í borg.
Hann fjallaði um Kafka í ræðunni er hann flutti
af þessu tilefni. Hann kvaðst ekki vera áhuga-
samur um að lesa það sem aðrir hefðu skrifað
um Kafka og fyrir því væru ákveðnar ástæður:
„Mér finnst oft sem ég sé sá eini sem raunveru-
lega skilur Kafka og að það sé ekki hlutverk
annarra manna að greiða götu mína að ritum
hans.“ Havel segist ennfremur finna til þeirrar
óljósu kenndar að þurfa ekki „að lesa og end-
urlesa allt sem Kafka skrifaði, því að ég veit nú
þegar hvað þar er um að ræða. Satt að segja
leynist innra með mér sú sannfæring að ef
Kafka væri ekki til og ég væri betri rithöfundur
en ég er, þá hefði ég getað skrifað verk hans
sjálfur.“3 Á þennan skondna og lifandi hátt held-
ur Havel áfram að ræða um samkennd sína með
Kafka, m.a. um sektarkenndina, tilfinningu fyr-
ir smæð og óverðugleika, og vitundina um
hverfulleika allrar upphefðar, enda er sem í
henni búi yfirvofandi refsing.
Sennilega skýrir viðhorf Havels að hluta hina
endingargóðu tilhöfðun Kafka, ástæðu þess að
hann talar svo kröftuglega til okkar enn. Í skrif-
um sínum hefur hann skapað stað sem rúmar
marga lesendur og þó hvern á sinn skapandi
hátt. Oft hefur líka verið rætt og ritað um „spá-
mannsgáfu“ Kafka; að hann hafi í verkum sín-
um séð fyrir tilvistarkreppu mannsins á tímum
ógnarstjórna og styrjaldar í Evrópu og víðar.
Víst er í öllu falli að hann náði þvílíku taki á nú-
tímanum – einsemd, angist, þrám og frelsi
mannsins í nútímanum – að það hefur dugað
býsna vel fram á þennan dag.
Andlit Kafka og dýrið
Þetta væru mín síðustu orð ef grein þessi væri
eingöngu um bókmenntalega stöðu Kafka. En
vægi höfundar í samtímanum grundvallast (því
miður) ekki eingöngu á bókmenntagildi verka
hans. Ég beindi í upphafi athygli að nafni höf-
undarins. Kafka hafði mjög tvíbenta afstöðu til
nafns síns og einkum þótti honum stafurinn K
óþægilegur og jafnvel ógeðfelldur. Það þýðir þó
ekki að hann forðist stafinn, öðru nær, hann
gerir hann að nafni tveggja mikilvægra persóna
sinna (að því gefnu að um tvær aðskildar per-
sónur sé að ræða). Og stundum lagði Kafka sér-
staka áherslu á upphafsstafinn K þegar hann
skrifaði nafn sitt, setti á hann hlykk eða sveiflaði
honum með nokkrum tilþrifum; maður ímyndar
sér að hann hafi grett sig þegar hann gerði
þetta.
Sitthvað bendir til að afstaða Kafka til eigin
líkama hafi verið af svipuðum toga og beri á
sama hátt vitni um tvíbenta sjálfsmynd. Hann
fyrirvarð sig fyrir háan og grannan líkama sinn
en hann var líka á vissan hátt spjátrungur sem
sprangaði um borgina til að sjá og vera séður,
rétt eins og samtímamenn hans Joyce og Lax-
ness og jafnvel Þórbergur. Og það er þessi lík-
ami – og alveg sérstaklega andlit hans – sem
hefur ásamt nafninu mótað ímynd hans í menn-
ingar-, markaðs- og fjölmiðlaheimi okkar. Sé
nafnið eins konar vörumerki er andlitið íkon
hans í okkar sjónrænu veröld; og hann beinir til
okkar augum sem virðast á einhvern furðulegan
hátt vera í senn blíðleg og afhjúpandi.
En líklega er blekking að ætla sér að ráða í
þetta augnaráð. Er Kafka raunverulega í sjón-
máli þegar við horfum á hann? Textar Kafka
búa iðulega yfir gríðarlega sterkum „sjón-
rænum“ þáttum; hann lýsir innbyrðis afstöðu
persóna (manna/dýra) og umhverfisins, hreyf-
ingum og sjónarhorni, með þvílíkri nákvæmni
að það er líkt og sjónin sé byggð inn í og runnin
saman við tungumálið. Hann hefur vafalaust
orðið fyrir umtalsverðum áhrifum frá leiksýn-
ingum (einkum jiddísku ferðaleikhúsi sem hann
heillaðist af) sem og frá hinum nýja miðli, kvik-
myndinni, sem varð til á þroskaárum hans. En
það þýðir ekki að einleikið sé að færa hinn sjón-
ræna málheim hans „aftur“ yfir í sjónlistirnar.
Hvernig lítur Gregor Samsa í Umskiptunum
raunverulega út, þessi farandsali sem breytist í
rúmi sínu í „skelfilegt skorkvikindi“? Þegar
teiknuð var kápa á fyrstu útgáfu nóvellunnar í
bókarformi, setti Kafka fram eindregna ósk um
að ekki mætti sýna dýrið. „Ekki má teikna skor-
dýrið sjálft. Það má ekki einu sinni sýna það úr
fjarska.“4
Ástæðan er sú að í tungumálinu getur Kafka
fjallað um persónuna á mörkunum (á mótum
manns og skordýrs, en fleiri mörk koma líka við
sögu) og þessi mörk eru virk og öflug vegna
þess að þau eru ekki í sjónmáli; við verðum að
skilja þau og „sjá“ þau án þess að sjá þau berum
augum. Í þessu felst áskorun fyrir okkur sem
lifum á ofur-sjónrænum tímum, og ekki síst fyr-
ir þá sem ráðast í að túlka verk hans með leik-
rænum hætti.
 1 Hér styðst ég við umræðu mína í grein sem ég birti í And-
vara 2005 og nefnist „Rithöfundar í útlöndum. James Joyce á
Íslandi“.
2 Kafka: „Bréf til Oskars Pollak“, þýð. Ástráður Eysteinsson og
Eysteinn Þorvaldsson, Bjartur og frú Emilía (sérrit um Franz
Kafka), 10. hefti, 1993, bls. 86.
3 Václav Havel: „On Kafka“, ensk þýð. e. Paul Wilson, The
New York Review of Books, 27. sept. 1990, bls. 19. Havels flutti
ræðu sína 26. apríl 1990.
4 Bréf Kafka til forlags Kurt Wolff, 25. okt. 1915. Tilvitnun
sótt til Peter Beicken: Franz Kafka. Die Verwandlung, Stutt-
gart: Philipp Reclam 2001, bls. 68.
Umskiptin Kápumynd á fyrstu bókarútgáfu Die Verwandlung frá 1916. Hver er maðurinn? Gregor? Faðir hans? Kafka?
»Kafka hafði mjög tvíbenta afstöðu til nafns síns og einkum
þótti honum stafurinn K óþægilegur og jafnvel ógeðfelldur.
Það þýðir þó ekki að hann forðist stafinn, öðru nær, hann gerir
hann að nafni tveggja
mikilvægra persóna
sinna (að því gefnu að um
tvær aðskildar persónur
sé að ræða). Og stundum
lagði Kafka sérstaka
áherslu á upphafsstafinn
K þegar hann skrifaði nafn sitt, setti á hann hlykk eða sveiflaði
honum með nokkrum tilþrifum; maður ímyndar sér að hann hafi
grett sig þegar hann gerði þetta.
Höfundur er prófessor í almennri
bókmenntafræði við Háskóla Íslands.