Lesbók Morgunblaðsins - 29.09.2007, Page 15

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. SEPTEMBER 2007 15
lesbók
„ÉG ÆTLA að skapa ófullgerða
hluti“, hugsar sögumaður og aðal-
persóna nýlegrar þýskrar skáldsögu
eftir Saša Stanišic, Hermaður gerir
við grammófón, og heldur síðan
áfram: „Ég er ekki húsasmiður og
ég er ömurlegur í allri stærðfræði.
Ég kann ekki að búa til múrsteina.
En ég kann að mála. Ég ætla að
verða listamaður hins ófullgerða!“. Í
þessum ásetningi sögumanns leyn-
ast margflóknir þræðir sem rekja
má í gegnum skáldverkið allt, bæði
söguframvinduna og bygginguna, en
einkum tengist óskin harminum sem
felst í forgengileika andartaksins og
endanleika liðinnar reynslu. Þegar
litið er um öxl og fortíðinni gaumur
gefinn reynist vitanlega allt sem við
blasir fullgert og óbreytanlegt.
Þetta er ákveðin tegund af dauða og
(van)máttur frásagnarlistarinnar til
að yfirstíga hann, að láta vatnið
„renna til baka“ eins og það er orðað
undir lok bókarinnar, er eitt helsta
viðfangsefni Stanišics. Jafnvel mætti
lýsa efnistökunum sem svo að um
beina uppreisn gegn endanleika af
þessum toga sé að ræða. Uppreisn
sem kjarnast í meðvitundinni um að
fortíðin, fullgerð sem hún kann að
vera og ófullkomin sem slík, getur
auðveldlega glatast, og verkefni
sögumannsins er að koma í veg fyrir
það. Þótt hinu liðna verði ekki breytt
er hægt að syrgja sjálfan endanleik-
ann og minnast þess sem var og
hefði getað orðið.
Skáldsaga Stanišic er þannig fyrst
og fremst afskaplega sorgleg bók
þótt hún sé vissulega gamansöm á
köflum, og stundum bráðfyndin.
Minningum um fortíðina er haldið á
lofti en jafnfætis og samhliða er
grafið undan veruleika þeirra, jafn-
vel tilgangi, og verknaðurinn sem
blæs þeim líf í brjóst, sjálf skrifin,
eru sviðsett og framsett á þver-
sagnakenndan hátt. Andspænis
þeim hildarleik sem stríðið í fyrrum
Júgóslavíu var stendur bókin t.d.
nær mállaus og algjörlega skilnings-
vana. Þetta er meðvitað bragð og
framkvæmt af heilmikilli list af hálfu
höfundar, vitundarmiðjan er jú
lengstum unglingur sem hefur tak-
markaða yfirsýn yfir samtíma-
atburði og sitt nánasta umhverfi, en
hér mætti líka segja að lesanda birt-
ist Balkanstríðið sem hið ófullgerða
stríð, það er atburður sem ekki er
hægt að ramma inn eða draga fram í
heildstæðri mynd. Stríðið reynist því
hin síðasta og endanlega „ófull-
gerða“ mynd í langri röð slíkra
mynda sem varða leið sögunnar, en
þegar sögumaður snýr aftur til
Bosníu undir lok verksins gerir hann
það einmitt til að klára ófullgerðu
myndirnar sem hann skildi eftir.
Uppgjörið á sér stað en eins og
áður segir er fátt uppörvandi við
framgang þess, ekki er hægt að tala
um lausn af neinu tagi. Sundruð
þjóð, sundraðar fjölskyldur, leiftur-
myndir af hræðilegu ofbeldi og inn-
sýn er gefin í viðvarandi þjáningu.
Þrátt fyrir þetta er ákveðin léttleiki
yfir verkinu framan af, jafnvel upp-
haf stríðsins er framsett í gegnum
áhyggjulaus augu barnsins en form-
gerð bókarinnar er flóknari en virð-
ist í fyrstu. Áfallið sem virtist að
sumu leyti yfirstigið með þessum
léttleika hverfur ekki heldur reynist
það viðvarandi, eitthvað sem krefst
þess að vera endurtekið í huganum,
endurskoðað þar til þráhyggja og
aðímyndunarafl mæta veruleikanum
í sprengingu sjálfsins. Þótt sögu-
maður flýi úr landi og stríðinu ljúki
að lokum er það alltaf til staðar
innra með honum og í seinni hluta
bókarinnar er atburðanna vitjað á
nýjan leik, en nú er sagan mun
harmrænni en áður og frásagnar-
gleðin hefur tekið nokkrum breyt-
ingum. Átökin við fortíðina eru kom-
in upp á yfirborðið, bókin tekur að
fjalla um ferlið sem liggur að baki
því að skrifa um stríðið, og slík skrif
eru jafnvel gagnrýnd óbeint innan í
bókinni sjálfri. Sögumaður snýr aft-
ur í gamla heimabæinn en hann
reynist ókunnugur og mætir fjand-
skap fyrrum vina. Hér er um harð-
neskjulegt raunsæi að ræða – bókin
hafnar sögulausn sem horfir fram
hjá þeim skilum sem harmleikurinn
olli í þjóðarsálinni, sá sem hefur ver-
ið fjarverandi í áratug getur sann-
arlega aldrei snúið heim aftur. Hér
er um knýjandi og krefjandi skáld-
sögu að ræða sem tekst á við „öld
öfganna“ af metnaði og dirfsku,
kímni og hugrekki til að vera „ófull-
gerð“ andspænis því sem aldrei
skyldi klárað.
Aðalfélagi hins ófullgerða
Morgunblaðið/Kristinn
Sasa Stanisic „Hér er um knýjandi og krefjandi skáldsögu að ræða sem tekst á við „öld öfganna“ af metnaði og dirfsku, kímni og hugrekki til að vera
„ófullgerð“ andspænis því sem aldrei skyldi klárað,“ segir í dómnum.
Björn Þór Vilhjálmsson
BÆKUR
Þýdd Skáldsaga
Eftir Saša Stanišic.
Þýðing eftir Bjarna Jónsson.
Veröld. Reykjavík. 2007. 259 bls.
Hermaður gerir við grammófón
Morgunblaðið/Einar Falur
Eiríkur „Einkum hlusta ég á þessi lög í bílnum þar sem ég bruna um götur borgarinnar í óg-
urlegum stormi og hvílíku myrkri og heyri hvorki í bílvélinni né sjálfum mér og vona að lög-
reglan sé ekki á eftir mér.“
Hlustarinn
Ég er að hlusta til skiptis á lögin Beautyand the Beast og The Secret Life of
Arabia með David Bowie. Einkum hlusta ég
á þessi lög í bílnum þar sem ég bruna um
götur borgarinnar í ógurlegum stormi og
hvílíku myrkri og heyri hvorki í bílvélinni né
sjálfum mér og vona að lögreglan sé ekki á
eftir mér. Bæði lögin eru á plötunni Heroes
en svo heppilega vill til að hún á þrjátíu ára
afmæli um þessar mundir. Það mun hafa
verið í október árið 1977 sem upptökustjór-
inn Tony Visconti laumaðist út úr Hansa-
hljóðverinu í Berlín til að stela kossi upp við
Berlínarmúrinn. Bowie sá þetta út um
gluggann og þar með var titillag plötunnar
komið; lag sem enn í dag ætlar mann lifandi
að drepa og vonlaust er að hlusta á í bíl
nema maður sé staddur á stofnæð, til dæmis
kominn vel út á Miklubrautina. En vegna
þess að ég keyri mest um Vesturbæinn læt
ég mér nægja fegurðina, villidýrið og hið
leyndardómsfulla líf sem menn lifa í Arabíu.
Og fer svo bara með bænina sem hann
Bowie kenndi mér: „Nothing will corrupt us/
Nothing will compete/Thank God heaven left
us/Standing on our feet.“
Eiríkur Guðmundsson, rithöfundur og útvarpsmaður.
Lesarinn
Ég er farinn að lesa töluvert með því aðhlusta núorðið. Sportið mitt er að
þramma í Laugardalnum, svona áður en hann
verður endanlega jarðaður í steypu, malbiki
og bílastæðum, og hlusta á góðar skáldsögur
og leikrit. Ég var að klára Stiller eftir Max
Frisch, þetta er mögnuð saga um ást án sjálfs-
myndar og frábærlega lesin af Ulrich Matthes
sem lék Göbbels í Der Untergang. Núna er ég
að byrja á leikritsútgáfu af frægum þríleik
Peters Weiss, Die Ästhetik des Widerstands
eða Fagurfræði andspyrnunnar. Þetta verk
Weiss er kannski eitt af mikilvægustu bók-
menntauppgjörum Þjóðverja við 20. öldina, en
ef einhver kann að gera upp fortíðina í skáld-
skap eru það Þjóðverjar. Ég trimma því á
nýrri öld með þá síðustu í eyrunum.
Gauti Kristmannsson, lektor í þýðingafræðum
við Háskóla Íslands.
Gauti „Ég trimma því á nýrri öld með þá síðustu í eyrunum.“