Lesbók Morgunblaðsins - 13.10.2007, Blaðsíða 8

Eftir Vilhjálm Þ. Bergsson
F
orðum daga í menntaskóla gekk mér
greiðlega að skrifa texta, suma all-
stutta aðra lengri, sem næst ritgerð.
Eina um sögur, er ritaðar voru á 13.
öld, á kaldri norðurslóð, líklega af
munkum, aðra um endurreisnartím-
ann, já, enn eina um módernisma, svo eitthvað sé
nefnt. Af því mér reyndust skrifin nokkuð létt, taldi
ég ráðlegt að reyna ritun skáldverks. Ég hlaut samt
frá að hverfa eftir skamma hríð, því þátttaka í skáld-
sögu höfðaði ekki til mín. Var þar um að kenna eða
þakka hve rækilega ég hafði lesið Fjallræðuna og
Bókina um veginn? Skömmu fyrir fermingu þá fyrr-
nefndu, skömmu eftir fermingu þá síðarnefndu.
Skyldi þá allt miðast við stutt, hnitmiðuð skrif, kenn-
ingu, boðskap, að mörg orð skyldu ekki vera í lyk-
ilsetningunni? Þetta var mun erfiðara en ég hafði í
fyrstu talið, við stjökun til hliðar gagnfræðaskóla
stærðfræði, svo ég gæti betur sinnt því, sem nefna
hefði mátt stærðfræði orðsins. Hve fá orð hér, hversu
mörg orð þar: Hugleiðing valinna mynda, sem væri
að finna í merkingu þeirra. Modern yrðu skrifin að
vera, ekki fermingarefni, ekki trúarmystík. Segja má
að textar, pistlar, ritgerðaraðir fyrr á öldum og ár-
þúsundum hafi einkum verið trúar- og goðsagnaeðlis
eða heimspeki. En segja vil ég endilega, að Edgar
Allan Poe, Lautreamont og Kafka hafí, hver á sinn
máta, opnað nýjar víddir fyrir pistilinn. Hver er líðan
hans nú, í öllu því skáldsagna flóði, sem ríkt hefur í
bókmenntum svo lengi, að helzt vil ég ekki telja ára-
tugina. Komi nú brátt, því koma skal; Textinn, pistill,
ritgerðin og ljóð, sem fær gjöfina fílosófí frá þeirri
þrennu. Svo megi enn frekar marka skilin, sem all-
lengi hafa verið til staðar, hvar skáldsaga vill höfða til
múgsins, sem afþreying. Vil ég að texti, pistill, rit-
gerð og ljóð, njóti víxlverkandi blóðgjafar hvert frá
öðru? Já, því ljóðið þarf á faðmlagi að halda í sinni
núverandi eymd. Fjölvirkni heildarinnar tel ég hafa
þýðingu, ef ekki er níðst á því einstaka. Ljóð og filo-
sófí haldast í hendur, ekki efa ég það. Sagt get ég í
gamni og alvöru, að tekið hafi of langan tíma fyrir
mig, að komast að slíkri niðurstöðu. Einhverjir aðrir
verða þá til að gefa bókmenntum, svo um munar þær
hormónasprautur, sem ég hef fjallað um. Ekki veitir
af, því lægðin er þar hvað mest í þeim absúrdisma,
sem ríkt hefur í öllum listum síðastliðin 40 ár, og þörf
nú á uppstokkun. Í myndlist hefur um heimsþorpið
þvert og endilangt ríkt ástandið, „á grundinni við
réttarvegginn gengið er í dans“, sem öllu skárra er í
þessum samanburði, þótt dada-réttin sé að vísu orðin
æði mosavaxin.
Lína, litur, hér, þar, er staðreynd hins fyrsta, síð-
asta, alls. En springi hvert mótvægi gegn ofurveld-
inu málaralist líkt og sápukúlur, gæti komið upp
staðan: Þú skalt ekki aðra guði hafa. Er hún æskileg?
Ég svara með upprifjun. Leiðin liggur upp tröppur
að inngangi í Louvre-safnið, til fundar við vængjuðu,
grísku, ofurgyðjuna Nike frá Samothraki. Hún
stendur þar kyrr að vísu, en í sínu volduga klæða-
sveiflu bákni er jafnt jörð sem himinn hennar. Sam-
kvæmt upplýsingum í skrá fannst hún árið 1863 í
þúsund molum, nú samskeyttum 3,28 m há. Jæja,
endurreisnarmenn hafa þá aldrei litið hana augum,
en talin gerð árin ca 170-180 fr. Kr. Mér verður hugs-
að til Kaupmannahafnar. Þar var í teikningu fyr-
irmyndin Fidias, Polykleitos, og eldspýtustokkur
gjarnan á lofti til að undirstrika konstrúktíva klassík
þeirra verka. Líkami manneskjunnar var mestur og
fegurstur alls, að mati Grikkja á 5. öld f. Kr., þannig
hlaut allt guðlegt einnig að vera. En raðkerfis geo-
metrí klæðafellinga Fidias gyðja, Elgin Marbles, var
langt að baki, þegar sá er enginn nú veit í mannheimi
hver var, sigldi með sína sigurgyðju á þau mið, hvar
„sýður á keipum himinlind“. Hefur ekki eitthvað far-
ið úrskeiðis í hlutföllum gyðjulíkamans á þeirri
klæðabylgju siglingu? Nei, þar er allt á sínum rétta
stað. Sumir fræðingar vilja nefna Nike frá Sam-
othraki „baroque“, aðrir segja hana vera „súrreal“,
og til eru þeir, sem finnst hún all-„abstract“. Einnig
er haldið í tengslin við Fidias, og þá verður hún „eal-
ism“. Æði erfitt reynist sem sagt að staðsetja verkið í
tíma, og skilgreina það. Þar eru bilin á fram og aftur
hlaupa matinu, ekki aðeins hundruð heldur þúsundir
ára. Já, láttu þér slíkt í léttu rúmi liggja, stormgyðja.
Nú, þegar loks er geispað yfir konsept, sem mag-
urt konsept var, er möguleiki á breytingu vegna
kröfu um kunnáttu í meðferð jafnt fornra sem nýrra
efna. Þá opnast að sjálfsögðu einnig nýir möguleikar
á staðsetningu þeirra. Slík víxlverkun er umhverf-
islist, sem gæti rétt úr kútnum brátt, ef vísað er frá
þeirri fjarstæðu, sem fram kom á 20. öld, að um-
hverfislist væri framúrstefna. Hún hefur frá örófi
alda verið einn þáttur í myndlist, en var gerð aðal-
atriði af Duchamp, í absúrd anda þess tíma. í viðtali
haustið 1967 var hann spurður álits, því verk í hans
stíl fylltu ýmis söfn og sýningarsali. Jafnvel yfirlits-
sýningar á verkum hans áhangenda gerðu víðreist,
en engin á hans eigin verkum. Hann kvað slíkt vera
ómögulegt enda hafi þau verið hugsuð sem einstaka
leikfléttur, sem ekki mætti endurtaka, enn síður
fjöldaframleiða. Andúð hans og beizkja var allnokkur
en síðan hefur mikið flóð undanrennu valdið usla í
heimsþorpinu við fjölföldun hans gjörninga. Sem bet-
ur fer hefur tölvan nú í stöðugt auknum mæli tekið
við gerð umhverfisverka í stað svonefnds video, því
margþætta möguleika býður hún betri. Umhverf-
islist öðlast þá meira vægi en hugdettur einar, svið-
settar í video, þótt segja verði að litakerfi tölvu renni
fulllétt yfir á psychedelic-kantinn. Höfuðatriði á
þessu sviði öllu er afstaða Duchamp: lítil afköst.
Stundum hef ég reynt að hugleiða Venus frá Milo
og Nike frá Samo-thraki sem umhverfisverk. Sú um-
hugsun nær samt ekki langt því aldrei hef ég komið
til þeirra svæða sem þær voru staðsettar á. Skiptir
ekki máli fyrir þeirra óstaðbundnu, ótímabundnu, yf-
írgrípandi tilvist, hvar umhverfi skal eingöngu gegna
þjónustuhlutverki. Hvort hinir ókunnu hafa litið svo
á, veit ég ekki, kannski heftir staðsetning skipt þá
talsvert miklu máli. Þegar málverkið varð alveldi á
15.,16.,17. öld, hætti umhverfi að skipta slíku máli, og
til kom ramminn, sem skildi verkið frá umhverfi
þess, afmarkaði guðdóminn, svo hann mætti sem
bezt tilbeðinn verða. Viðhorfið var að séní, sem mál-
verk skapaði, byggði að vísu á verki starfsbróður síns
eða öðru sjálfi í handanheimi, en Guð, sem gengi á
jörðu niðri, skyldi samt aðskilja sína sköpun með
ramma. Þegar gengið er um söfn á Ítalíu og Spáni
hlýtur sú spurning að vakna hvort listamenn hafi vilj-
að slík feikna áberandi rammabákn, sem þar má sjá.
Mér þykir ósennilegt að svo hafi verið, heldur um að
ræða tilskipan frá æðstu valdhöfum, sem virðing-
artákn, því mikil var aðdáunin. Þegar D.D. Silva Ve-
lazquez dó, var Filippus IV., konungur spænska
heimsveldisins, beðinn um að staðfesta dánarvott-
orðið, sem hann ekki beinlínis gerði, en skrifaði samt
á blaðið, að hann væri niðurbrotinn. Rammagerðin
þróaðist allhratt og varð, með sanni má segja, ómiss-
andi þáttur, sem mikla yfirlegu kostaði á þar til gerð-
um verkstæðum. Sú breyting útlits, sem átti sér stað
um miðjan sjöunda áratug 20. aldar, með tilkomu
popps, innsetninga o.s.frv., hefði ekki getað náð svo
hraðri útbreiðslu, ef málarar ekki áður hefðu lagt til
atlögu gegn rammanum, sem þeir á alla kanta vildu
sprengja. Kjörorðið hafði um alllangt skeið verið:
rammann burt. Hann var tákn hátíðleikans, hins af-
markaða, einstaka. Allir róttækir málarar vildu losna
frá því, sem þeim fannst klafi, og fengu svo yfir sig
dada-gusuna. Þetta gæti litið út sem grínsaga, en
sönn er hún, sízt skyldi ég neita því.
Svo ég víki aftur í örfáum orðum að rammasmíð,
þegar hún var upp á sitt bezta, vil ég segja frá Franc-
isco José de Goya y Lucientes, sem einmitt var sonur
vel metins manns í rammaskreytingu á Spáni. Vissu-
lega var Goya brautryðjandi, sem gjarnan er líkt við
brúarsmið milli menningarheima eða tíma, gamals
og nýs. En mig og ýmsa aðra hreif ekki handverks-
dútl hans, notað til frásagna af ýmsum toga, oftast
heldur innihaldslítilla, sem einkenndi verkin fram
eftir ævi. Á því varð svo róttæk umbylting á efri ár-
um, að tæplega verður fundin nein sambærileg í ævi-
verki listamanna fram að þeim tíma. Aftur vil ég nú
koma að upprifjun, er tengist einu eða tveim verkum.
Leiðin liggur um efri hæð Prado-safns, allt til enda,
til funda við myndina Mjólkurstúlkan eftir Goya. Að
hún sé 74x68 cm að stærð og gerð árið 1828, stendur í
bæklingi. Nú, jæja, fremur lítið er hans síðasta mál-
verk í tölum mælt. Þar hefur hann þó svo rækilega
sett punktinn yfir i-ið, að spyrja mætti hversvegna
einmitt í slíkri, á sinn máta, naumhyggju, eftir allt
straumlétta og straumþunga frásagnarflæðið á sín-
um ferli. Alþýðustúlkan er ólík áðurnefndum grísk-
um gyðjum þar sem hún í sínu látleysi situr, í þéttum
sveig líkamans. Sé hennar augnráði fylgt er stefnan
skáhöll niður. Sé skoðun haldið í hringferli verður
tæpast annað gert en stöðva sjón rásina neðst í
vinstra horni, hvar sjá má hlut sem gæti verið mjólk-
urílát, þó að ekki geti ég úr því skorið. Vissulega má
skoða verkið sem slíka naumhyggju geometrí, sem
enga friðsæld vekur hvíldar, því brátt taka augun að
rása til og frá vegna aðdráttarafls víxlverkunar þess,
sem venjulega er nefnt aðskilið: massi, rúm. Rýmið
til vinstri við stúlkuna er svo slæðum hlaðið að halda
mætti að þar gæfi að líta einhver kynjafyrirbæri Go-
ya. Ekkert þeirra er sjáanlegt en því meir sem horft
er veldur fjarvera þeirra samt ekki söknuði því rýmið
er þar jafnframt massi hins óséða, hlutgert rými hins
óhlutstæða. Segja má að lögmál samsvörunar eða
spegilmyndar gildi um sjálfa stúlkuna, því einkum
klæði hennar eru í gegnsæi svo rýmissvífandi, að
massi verður rúm. En litla mjólkurkannan, sem einn-
ig spurn vekur, er samt nokkuð fastur punktur í
vinstra horni. Taka verður fram að ekki er einungis
um hugsun eða hugmyndafræði að ræða, því einnig
með sínum eindæma tæknibrilljans náði Goya að
framkalla seiðinn. Eðlilegt er að sumir efist um að
myndin sé verk Goya. Spurt er hvar frásögnin sé,
sem gegnumgangandi einkenni hans verka var, en sé
ekki að finna í hans síðustu mynd. Svarið gæti verið:
ekkert varð allt, þegar frásögnin hvarf. Alger ein-
stæða í ferli Goya er þessi mynd ekki því samsvörun
á hún í mynd gerðri nokkrum árum fyrr. Ég á við af-
langa nær einlita mynd, hvar gefur að líta hunds-
haus, hvers snjáldur vísar til rýmis, sem yfir honum
útbreiðist. Hvað menn eða hundar þar geti séð, læt
ég vera að geta mér til um, en mikla vinnu hefur Go-
ya lagt í slæðubáknið í þeim ljósheimi. Ójá, það hefur
Goya gert, enda fór svo hálfri öld síðar, að þessar
myndir urðu lykilverk fyrir frönsku impressionist-
ana, og þar með allt sem nefnt hefur ver
list. Nú er þó svo komið, að viðhorf er no
því óneitanlega vekur hvarf frásögunna
þann máta að hún virðist til staðar þótt h
til hennar þar sem við mætti búast. Spu
hvort ekki megi auðvelda málið, já, aðei
þá við tveim myndum: Satúrnus, sem ét
og gamalmenni sem grúfa sig yfir því se
jöfnu nærast á. Frásögn er þar sett fram
faldan máta, sem hugsast getur, nálgast
ast í abstrakt, verður kynngimögnuð. Þ
leiðin að hinum myndunum, sem ég hef
Óneitanlega er furðulegt, að Goya skuli
áhrifamestu hryllingsmyndirnar á sama
myndir, hvar engan hrylling er að finna
til einum lit, aðrar með slíkri litahleðslu
ólíklegustu stöðum, að spurn vekur. Jaf
gerð, sem lítur út sem undarlegt sambla
miðun og kastað hafi verið til höndum. M
væri svo sem hægt að segja um Goya, þv
unnt að finna þá stefnu eða stíl í modern
ekki að einhverju leyti á rætur að rekja
annars, af mörgum þáttum í óvenjulegu
heimi hans.
Nú er komið að enn einni upprifjun. L
að innsta sal sýningarhallar í Tubingen,
Þýzkalandi, upp nokkrar tröppur að end
miðsvæðis gefur að líta eina síðustu myn
Mont Sainte-Victoire, 65x81 cm að stær
1905-6. Mynd, sem ég oft hef séð í eftirp
reyndar í einkaeign í Sviss. Full ástæða
því aldrei hef ég neitt málverk séð svo fr
irprentun. Þar hefur Cézanne málað sit
efnis máta og huglægan að ekki virðist u
þar á efnisbreytingu af neinu tagi. Hann
þykkan olíulit víða, svo að segja, stráð ö
um af olíulit, er lítur út sem vatnslitur, s
ofan á annað svo nefna mætti lasur. Áhr
slettulasur eru ótrúleg, því slettustigin f
léttleikans, allt að lokun þessa, sem umh
massa, eru svo margofin, samofin, að æv
opnast, jafnvel í því sem nær lokast. Ná
þar raunsæ, býður til ferðar um Suður-F
en Matisse sagði, „im-pressionistar mál
en Cézanne málaði Cézanne“. Já, það ge
hvert sem viðfangsefnið var, grjót, tré, v
Skáldið Rilke sagði um þau málverk: „R
frá okkur yfírfærir hlutina: svo að tilvist
blómstri, varpa um það innra rúmi, frá þ
í þér vex“. Fyrir Rilke var „Weltinnenra
í umfjöllun um myndir Cézanne, en skilg
fór fyrir ofan garð og neðan hjá flestöllu
tíma, vakti jafnvel minni athygli en hans
er þá mikið sagt. Rilke var hvorttveggja
var fræðimaður, hann var skáld, sem gó
Cézanne hafði á unga aldri áhuga á ljóðl
verk eftir Horas á frönsku, varð samt vi
síns að stunda nám í lögfræði við háskól
Að efnis-
ögnin sé:
ÞAÐ
Mjólkurstúlkan eftir Goya „Eðlilegt er að sumir efist um, að myndin sé verk Goya. Spurt er
sögnin sé, sem gegnumgangandi einkenni hans verka var, en sé ekki að fmna í hans síðustu m
gæti verið: ekkert varð allt, þegar frásögnin hvarf.“
Hér er fjallað um nokkur af merkustu verkum listasögunnar, Nike frá Samothraki, Venus frá
Milo, Mjólkurstúlku Goya og fleiri nú, þegar loks er geispað yfir konsept, sem magurt kons-
ept var, og möguleiki er á breytingu vegna kröfu um kunnáttu í meðferð jafnt fornra sem
nýrra efna, eins og höfundur tekur til orða.
8 LAUGARDAGUR 13. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók