Lesbók Morgunblaðsins - 13.10.2007, Page 9

ég ekki halda áfram á þessari braut, enda gæti þá lit-
ið svo út að ég sé þegar allt kemur til alls að vísa öðru
fremur til þess er koma skuli sé reyndar nú þegar
komið. Ég held mig því enn um stund við fortíðina,
já, það geri ég. Mér hefur löngum verið hugleikið hve
hraður ferill Van Gogh endaði skjótt, opinn. Þegar
skoðuð er yfirlitssýning hans verka hlýtur að vakna
spurningin: hvað ef? Þetta „ef“ gæti verið ýmislegt
varðandi lengra ef, dreifðara álag, betri starfsskil-
yrði. Í málaralist er 10 ára starfsferill æði stuttur. Til
eru myndir eftir Van Gogh, gerðar á unglingsárum,
hvar sjá má hæfileika til að byggja á, en fyrst á 28.
aldursári ákvað hann að verða málari, og framdi
sjálfsmorð 37 ára gamall. Það, sem á þeim stutta
tíma gerðist tel ég jafnvel enga hliðstæðu eiga, svo
hraður var vöxtur allra vídda. Hámarki náð í stjörnu-
myndunum og síðustu sjálfsmyndunum, hvar hann óf
um sig, líkt og himinhnettina, depla- og vefj-
asveiflum, og lauk í mynd af kornakri með krákum
yfir. Á þeim kornakri var ég reyndar staddur fyrir
margt löngu og hélt svo inn í Ravoux-kaffihúsið í Au-
vers-sur Oise. Mér var sagt að gengi ég stigaþrepin
upp á loftið yfír veitingastofunni gæti ég séð híbýli
frá dögum Van Gogh óbreytt. Hvað ég gerði og
fannst mér allt þar ömurlegt að sjá. Mér varð hugsað
til þess hvar mögulegt hefði verið að fullgera verkin,
Til hliðar við kytruna, sem hann svaf í var staður sem
líktist þurrklofti fyrir fatnað eða geymslu með
smáum þakglugga. Þar geymdi hann sínar myndir,
sem hann hnitmiðað að ákveðnum hluta lasurmálaði,
þegar þær höfðu þornað eftir málun úti á akrinum.
Var þetta staður til að ljúka því verki, eða hélt hann
aftur með þær út á akur til að strá þunnu, fínu, lög-
unum ofan á þau þykku? Ég hefði hvorugan staðinn
kosið, akurinn kannski fremur, og þó, lokastigið hafði
ekki svo mikið með hann að gera. Ein af síðustu
myndum, sem Van Gogh málaði var kýprustré, sem
hann reyndar oft gerði. Hún er mér vel kunn en
spurt hef ég hvort myndin gæti verið betri, því Van
Gogh skar efri hlutann á trénu að mestu burt. Kröft-
ug er lasurmálunin í kjarrinu, kröftug er stígandin í
trénu, hún þrýstir á efri brún myndarinnar sem verð-
ur svo áberandi afskorin, að ekki getur verið um til-
viljun að ræða. Toppurinn mætti hverfa, ef sjónin
gæti leitað hann uppi, svo hans væri ekki saknað. En
slík leit bæri þar engan árangur: Stanz. Lausnin hríf-
ur mig ekki beinlínis en áhrifarík er myndin, og
óvenju tæknisnjöll, eins og hún er, já, annað get ég
víst ekki sagt.
Mikil urðu áhrifin um víða veröld, því flest var
skorið hér og þar, mannverur, fjöll og firnindi, skáld-
in skáru orðin, öllu var umbylt til hins ókunna. Nauð-
syn var að kollvarpa hefðum, því rytmi þeirra er lög-
mál alls staðar, getur samt verið ömurleg hömlun, sé
aðeins um endurtekningu að ræða. Modernisminn
hlaut mörg nöfn, en hinir ýmsu ismar, séðir í fjar-
lægð, verða samt börn síns tíma, allir sem einn.
Að teygja þá og toga yfir á 21. öld, með yfirmáta
fjölföldun, er í raun að burðast með byltingaveröld
sem var. Fjarstæðu leikir í myndlist, bókmenntum,
tónlist, dagsins í dag er aðeins bergmál gærdags, því
Max Ernst, Duchamp og Dali gáfu tóninn, og dada-
ismi, súrrealismi, urðu hefð af absúrd gerð. Þaðan er
pop í myndlist og tónlist, í eðli og athöfn, að minnsta
kosti í stórum dráttum sprottið. Fjarstæðan er nú
sjálfsögð almenningseign í leikjum, jafnt mynda sem
orða og tóna, í faðmlagi svonefndar há- og lágmenn-
ingar. Ef litið er 80-90 ár aftur í tímann var slíkt ein-
stakra verka ástand. Ámóta hátt og lágt ríkjandi hef-
ur svonefndur mínimalismi verið, kominn frá De Stijl
í Hollandi, konstrúktívistum í Rússlandi og Bauhaus
í Þýzkalandi. Átt hefur sér stað samruni mínimal-
isma, dada og súrrealisma á síðustu áratugum, sem
bæði fræðingar og iðkendur eru hressir yfir, enda
varningur sá auðgreindur og mikill að vöxtum efn-
islega. En höllin er löngu fullbyggð og ekki stoðar að
bæta á hlaðborðin því hugsjón, hugmyndafræði bylt-
ing modernismans, verður ekki lengi endurtekin. Við
höllina er nú risið markaðstorg, og hugljómi fyrri ára
skilinn eftir á fyrrnefnda staðnum. Þeim alheims-
lögmálum fjölgunar verður ekki breytt, og heldur
ekki að gengið er til birtingar „þess alls“, sem enginn
veit full deili á, þótt gefin sé hlutstæð tilvist. Leit út-
skýringa, hvernig altækt sköpunarferli tengist, er
oftast sem lausn í stafrófskveri. En maðurinn getur
máttugt framkvæmt sína eðlisþörf. Sé hún sköpun
skal tekið mið af því sem skapað hefur verið, hvar
sem er, hvenær sem er, alls staðar sem mögulegt er
að nota skilningarvitin. Tímabundin staðsetning
skiptir þá ekki meginmáli, þótt engan sannan tilgang
hafi, að bjóða sér vængi í annarri tilvist. Hugað skal
að því á hnetti nefndum Jörð, svo hin efnisríka smá-
stærð trúi á tilgang staðsetningar þar, já, einmitt
hér. Umrömmuð dvölin verður þá óstaðbundin,
ótímabundin, af sinni efnisagnar tímaögn, Á 35-95
milljörðum ára gerist: það, á 35-95 árum gerist:
ÞAÐ.
Að lokum vil ég í nokkrum orðum segja um pist-
ilinn að hann óski sér sviðið frjálst, svo megi hann
dafna óháður, samt háttbundinn, nátengdur því hver
fjöldi orða í hvert skipti er. Ekki endilega skuli þar
vera mottó: „pistilinn skrifaði …“, sem ágætt er á
sinn máta, heldur líka skipti orðamúsíkin sjálf máli.
Að pistilstreymið hægi á sér eða hraði sinni för, svo
sem leið liggur um margþættu tjáningarsviðin, sem
hann lætur útbreiðast, þótt ekki sé um efnisbákn að
ræða. Ég set hér, að svo mæltu, í þetta sinn punkt-
inn.
Nóv.-des. 2005.
rið modern
okkuð annað,
ar athygli á
hvergi sjáist
urning er
ns. Bætt skal
tur barn sitt,
em þau að öllu
m á svo ein-
t að umhverf-
aðan lá svo
minnzt á.
hafa skapað
a tíma og
a. Sumar í svo
, jafnvel á
fnframt form-
and af hnit-
Margt fleira
ví varla er
n list, sem
til eins eða
um mynd-
Leiðin liggur
, Suður-
davegg, hvar
nd Cézanne,
rð, gerða árin
prentunum, er
a er að undrast
rábrugðið eft-
t fjall á slíkan
unnt að gera
n hefur á all-
rþunnum lög-
sumura hvert
rifin frá hans
frá gegnsæi
hverfist þá í
vintýravíddir
áttúrusýn er
Frakkland,
luðu landslag,
erði hann,
vatn, fjall.
Rúm í útrás
t þíns trés
því rúmi, sem
aum“ lykilorð
greining hans
um á þeirra
s ljóð, og víst
a í senn, hann
óð tvenna.
list, þýddi
ið beiðni föður
lann í Aix en-
Provance, sem hann ekki að fullu lauk. Einnig hann
fékkst við smíði lykilsetninga, sem urðu líkt og guð-
spjall fyrir kúbista. Engin ástæða er til að vitna enn
einu sinni til þeirra, en eftirfarandi setning látin
nægja: „Héðan af árbakkanum margfaldast við-
fangsefnin, sama efni séð frá öðru sjónarhorni verður
efni til ýtrustu skoðunar, svo fjölbreytileg, að ég held
ég gæti verið upptekinn í mánuði á sama stað, ýmist
snúið mér meira til hægri eða meira til vinstri.“ Þetta
reyndu víst margir með hattkúf niður að augum líkt
og Cézanne, já, líkt og hann. Í hve mörgum myndum
tókst honum að baða sitt fjall á alla vegu í slíkum
ljóma, er sjá má í áðurnefndri mynd. Ég hef séð aðra,
á safni í Sviss, vilji ég sjá fleiri yrði ég að ferðast um
Bandaríki Norður-Ameríku, ekki til Frakklands. Þar
er hann þjóðargoð, sem gerði París að miðstöð
heimslistar, þegar modernismi tók mið af hans ævi-
starfi. Jafnvel Churchill fór með litakassann sinn til
Aix-en Provence, en Hitler, sem taldi sig misskilinn
listamann hefði aldrei látið sér slíkt til hugar koma.
Mynd af svonefndum Bibémus-klettum eftir Céz-
anne lét hann fjarlægja úr safni í Essen, ekki eyði-
leggja, en selja ódýrt. Hún er reyndar aftur þangað
komin, eftir nokkurt umstang, nú undir gleri. Ekki
líklegt að gerð verði þar atlaga aftur, ekki lengur tal-
in verðmætum spillandi mynd. Talsvert margar
myndir frá síðustu æviárum skildi Cézanne eftir sig
ófullgerðar. Á öðrum og þriðja tug 20. aldar vöktu,
ekki hvað sízt, þær myndir athygli hinna framsæknu
listamanna í París, því lofsungin var snertingin. Fyll-
ingu, óvissu, sannfæringu, allt í senn, væri einmitt að
sjá í örfáum línustrikum og litastrokum. Þar væri að
fínna upphaf þess er koma skyldi, enda hafði Céz-
anne sagt sig einungis vera, „sá frumstæði þess
ókomna“. Matisse reið á vaðið, síðan komu kúbistar,
expressionistar, og loks dadaistarnir Duchamp og Pi-
cabia. Sá síðarnefndi festi uppstoppað apakríli í
ramma, og nefndi verkið’ „Til heiðurs Cézanne“. Í
dag geta menn hugleitt hvort þannig hafi hann viljað
taka undir skoðun samtíðarmanna Cézanne, að vor-
kunnarvert sé að nota fé vellauðugra foreldra, til
gerðar skrípamynda af ættjörðinni, eða áðurnefndra
eigin samtíðarmanna. Jákvæðir væru þeir kúbistar,
síðri væru þeir súrrealistar, eða var aðeins um að
ræða hvert annað dada. Æði fjarlæg er nú orðin
þessi umfjöllun um Cézanne, og harla erfitt að setja
sig inn í það tilfinningarót sem þeirri veröld gær-
dagsins fylgdi.
Orsök þess er að einhverju leyti sú að umbyltingin
sem átti sér stað á fyrri hluta 20. aldar varð yfirlýst
framúrstefna á seinni hlutanum. Dada-konsept frá
árinu 1915 og dadakonsept frá árinu 2005, svo eitt
dæmi sé tekið, er hið sama að öðru leyti en því, að
fjölföldun hefur átt sér stað. Algert lýðræði ríkir,
þegar á heildina er litið, enda um hópefli að ræða.
Áhorfendur skipta jafnvel meira máli en þeir, sem
ríslað sér hafa við gerð verkanna. Allt sem var utan
sjónmáls er loks nú smám saman meðtekið í friðsæld,
við hæga öflun fróðleikskorna. Sömu lögmál eru
ávallt í gildi en gríðarstóðið var samt meira í um-
svifum á seinni hluta 20. aldar en nokkru sinni fyrr.
Nú lítur út fyrir að breyting sé að verða þar á.
Minnst er hún enn sem komið er í málaralist því al-
mennt séð er sköpun heldur ófullburða. Meiri vöntun
er að finna í dada-afsprenginu sem ég hef fjallað um,
þar er því jafnvel veikur vilji til leitar á vit framtíðar.
Mest er hreyfing á hönnun ýmiskonar, ekki sízt ljós-
myndagrafík og tölvuverkum. Mannveran lærir að
stafa, getur svo kveðið að, og verður síðan læs, en allt
tekur sinn tíma, eins og máltækið segir. Hægfara
breyting í áföngum, eins og nú gerist, lítur á köflum
út sem kaos, er samt í sjálfu sér eðlilegt ástand. Hún
er viðleitni í leit að varanleika þótt lítilfjörleg sé.
Hafa verður í huga hve miklu magni af því dóti, sem
nefnt var framúrstefna, þarf að varpa fyrir róða, svo
unnt sé að leggja upp í stranga langferð að altækri
samtengis sýn.
Nú vil ég enn einu sinni skreppa nokkurn spöl aft-
ur í tímann því ekki hef ég minnst á Van Gogh, sem
ásamt Cézarme, svo mikla þýðingu hafði fyrir mig á
unglingsárum. Nú eru þeir óneitanlega, jafnvel al-
mennt, nærtækir í sinni „Weltinnenraum“ nátt-
úrusýn í nánd og firð. Sólbakað „innrarúm“ sindrar á
heiðum uppi, hvar fjallveldið rís, grjóthnullungar í
skini þess ljóss, sem nær að streyma milli trjánna í
mannlausu myrkviði skóga, og dalurinn umvafinn
birtu hvirfilbylja sólkerfis huglægra vídda. Þar er að
finna vegvísi að alls heims sýn, sem líkt og sjálfvirkt
varð afgerandi valkostur fyrir mig, og ekki ástæða til
að gleyma, þótt enn aðrar víddir hafi opnazt. Nú vil
r hvar frá-
mynd. Svarið
Höfundur er myndlistamaður.
» Fjarstæðu leikir í myndlist,
bókmenntum, tónlist, dagsins í
dag er aðeins bergmál gærdags,
því Max Ernst, Duchamp og Dali
gáfu tóninn, og dadaismi, súrreal-
ismi, urðu hefð af absúrd gerð.
Þaðan er pop í myndlist og tónlist,
í eðli og athöfn, að minnsta kosti í
stórum dráttum sprottið.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. OKTÓBER 2007 9
Brottför
Dag einn sá ég út um lestargluggann
elginn sem ólmaðist
upp steinvegginn
síðan þá eru liðin 29 ár
það gerðist í dag
Við þjáningunni var ekkert að gera
nema taka við henni
Vængirnir
Þrýsti lófunum að höndum formóður
minnar. Krossar, för, hrukkur.
Kynslóðanna hrjúfa saga
Við Stöndum á brúninni, íbúar eyðilandsins
brennisóleyjar. Túnfíflar. Sigurskúfar
og önnur illgresi.
Fuglar bornir yfir öxl
Mállausir steinar.
Berin við hurðina
eru orðin skemmd.
Holir englar.
Ég man þá tíma þegar við höfðum
ennþá vængi, en ekki frelsi,
Við urðum að fljúga, við urðum að hreyfa okkur
endalaust, við urðum að hafa hjartslátt.
Gætir þú stöðvað hér ef valið stæði um frelsið.
Nasavængir Formóður minnar skjálfa
Ljós fingranna drýpur í gegnum
aldin jarðarbersins.
Vilja-Tuulia Huotarinen
Marta Guðrún Jóhannesdóttir þýddi
Vilja-Tuulia Huotarinen er fædd árið 1977 í Turku. Hún
lagði stund á finnsku og finnskar bókmenntir í Háskólanum
í Tampere og bera verk hennar þess merki að hér fer skáld
sem tökin kann á móðurtungu sinni en hún bregður oft fyrir
sig fornu tungutaki.
Frumraun hennar, ljóðabókin Sakset kädessä ei saa ju-
osta eða Með skærin í höndunum má ekki hlaupa, kom út
árið 2004 og hlaut meðal annars tilnefningu til bókmennta-
verðlauna Helsingin Sanomat og var valin bók ársins af
ljóðafélaginu Elävien Runoilijoiden Klubi, Félagi lifandi
skálda. Fyrir nýjasta verk sitt, Naisen Paikka (Staður kon-
unnar), hlaut Huotarinen nýverið tilnefningu til bók-
menntaverðlauna finnska ríkisútvarpsins.
Huotarinen er gestur á Ljóðahátíð Nýhils sem fram fer
um helgina í Reykjavík.
Síðasta þorskastríðið
Átti breski flotinn einhver
svör við togvíraklippum
Landhelgisgæslunnar?
Mögnuð og spennandi
bók um hatrömm átök,
bæði á hafi úti og í
landi.
holar@simnet.is