Lesbók Morgunblaðsins - 13.10.2007, Page 12

12 LAUGARDAGUR 13. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Ólaf Gíslason
olg@simnet.is
É
g er víst ekki
einn um þá til-
finningu að
heimurinn sé
fátækari eftir
að við misst-
um Þorstein
Gylfason. Mér
auðnaðist reyndar aldrei að sækja
formlegar kennslustundir hans í há-
skólanum, en gæfa mín var að eign-
ast vináttu hans í menntaskóla, sem
hélst ávallt síðan. Á mennta-
skólaárunum var hann ekki bara
skólafélagi heldur líka kennari: hann
leiddi mig inn í hugmyndaheim Sö-
rens Kierkegaards og tilvistarspek-
innar og hafði á þessum árum meiri
áhrif á mig en nokkur hinna launuðu
kennara við Menntaskólann í
Reykjavík. Ávallt síðar var sérhver
fundur með Þorsteini gleðistund þar
sem nýjum ljóma var brugðið á ýmis
grundvallaratriði mannlegrar til-
veru, svo sem viðteknar hugmyndir
um sannleika, vísindi, listir, trúar-
brögð og tungumál. Oft greindi okk-
ur á um menn og málefni, en frá upp-
hafi var hann mér óumdeildur
lærimeistari í notkun íslenskrar
tungu og áminningar hans um mik-
ilvægi skýrrar hugtakanotkunar í
rituðu og mæltu máli voru ómet-
anlegar.
Eftir ótímabæran dauða Þorsteins
er heimurinn og við öll fátækari, en
það er galdur skrifa hans að við get-
um enn sest niður með bók hans í
hönd og átt upplýsandi eða örvandi
samverustund með Þorsteini. Þar
veitir síðsta ritgerðarsafnið, Sál og
mál, sem út kom eftir dauða hans á
síðasta ári, efni í marga uppljómaða
endurfundi. Þessi samantekt er af-
rakstur af einum slíkum, ekki hugs-
uð sem lofræða um eða endursögn á
hugmyndum hans, heldur sem við-
spyrna við ögrandi áskorunum hans
eins og ég ímynda mér að hann hefði
sjálfur kosið, frá hendi leikmanns og
vinar.
Ljósið sem hvarf
Endurfundur þessi átti sér stað við
lestur ritgerðarinnar Ljósið sem
hvarf, þar sem settar eru fram með
ögrandi stílsnilld ýmsar hugmyndir
um sannleika og trú sem hljóta að
snerta sérhvern hugsandi mann.
Ritgerðin er innblásin af nokkrum
grundvallarhugmyndum sem ganga
eins og rauður þráður í gegnum öll
skrif Þorsteins, einkum inngróið óþol
hans gagnvart allri tvöfeldni og rugl-
ingi með hugtök er varða sannleik-
ann. Um leið er ritgerðin einhver op-
inskáasta ádeila sem sést hefur á
íslensku um guðfræðilega umræðu í
samtímanum og skilning hennar á
hugtökum á borð við trú og sann-
leika. Í stuttu máli heldur Þorsteinn
því blákalt fram að nokkrir helstu
kennimenn íslenskrar „nýguðfræði“
eins og Gunnar Kristjánsson og Sig-
urbjörn Einarsson byggi á tvöfeldni í
umgengni sinni við sannleikann þar
sem þeir geri greinarmun á trúar-
legum sannleika og vísindalegum
sannleika og haldi því fram að um sé
að ræða eðlisólík sannindi sem ekki
þurfi að lúta sömu lögmálum. Út frá
kristilegum skilningi og í anda heil-
ags Tómasar frá Aquino er sannleik-
urinn aðeins einn, segir Þorsteinn,
og því eru þeir Gunnar og Sig-
urbjörn trúleysingjar.
Tvöföld sannindi
Sem dæmi um þetta tekur Þorsteinn
skilning Biblíunnar og vísindanna á
upphafi alheimsins: annars vegar þá
kenningu sköpunarsögunnar að
heimurinn eigi sér tímanlegt upphaf
og skapara og tímanleg endalok, hins
vegar þann skilning vísindanna að
heimurinn hafi alltaf verið til. „Að
heimurinn sé óendanlegur frá heim-
spekilegu eða vísindalegu sjón-
arhorni en endanlegur frá trúarlegu
sjónarhorni.“ Þorsteinn segir að
þessi tvöfeldni brjóti í bága við
hversdaglegustu atriði um sannleik-
ann samkvæmt heilbrigðri skynsemi
og vitnar í heilagan Tómas frá Aqui-
nas. Þorsteinn átelur starfsbróður
sinn Vilhjálm Árnason fyrir að taka
undir þann skilning Sigurbjörns
Einarssonar að hin veraldlegu sann-
indi eða „raunreyndir jarðsögunnar“
og heimsfræðinnar annars vegar og
boðskapur ritningarinnar hins vegar
lúti ólíkum lögmálum þar sem hið
síðarnefnda sé frekar í ætt við „djúp-
vísan skáldskap“. Þorsteinn talar út
frá trúarskilningi barnsins: að trúa
einhverju merkir þar að trúa að það
sé satt. Sannleikur jarðsögunnar og
sköpunarsögunnar er af tvennum
toga og ósamræmanlegir og því ekki
hægt að halda hvoum tveggju á lofti
sem sönnum. Í þessum efnum hefur
kristindómurinn sérstöðu meðal
trúarbragða, þar sem hann byggist á
sögulegum staðreyndum eins og
fæðingu, krossfestingu og upprisu
Krists: Guð varð að manni á sögu-
legri stund og sögulegum stað og
hann verður að hafa sagt satt til þess
að við getum trúað á hann. Krist-
indómurinn lýtur því lögmálum ver-
aldlegra staðreynda með sambæri-
legum hætti og t.d. jarðsagan.
Að trúa því sem er satt
Hvers eðlis er þá Hinn Eini Sann-
leikur sem Þorsteinn Gylfason boð-
ar? Í stuttu máli er hann sá sann-
leikur sem við lærum sem börn og
kennum börnum okkar. Það er satt
sem er í samræmi við viðtekinn
skilning. „Að segja um það sem er,
að það sé, er satt; að það sé ekki er
ósatt. Og að segja um það sem ekki
er, að það sé, er ósatt; og að segja að
það sé ekki, er satt.“ Þetta er „sam-
svörunarkenningin um sannleikann“
sem rakin er til Aristótelesar og var
útfærð af heimspekingnum Alfred
Tarski með þessari yrðingu: „snjór
er hvítur er sannleikur ef og aðeins
ef snjór er hvítur.“
Boðun hins tvöfalda sannleika eins
og hann kemur fram í guðfræði
þeirra Sigurbjörns Einarssonar,
Gunnars Kristjánssonar og Vil-
hjálms Árnasonar brýtur þannig í
bága við bæði hin almennu lögmál
skynseminnar um sannleikann og
þann trúarlega skilning að það sem
maður trúi hljóti að vera satt. „Sann-
leikurinn er aðeins einn: hann er sá
sem við kennum börnum að segja,“
segir Þorsteinn.
Þessi fróðlega umræða vekur upp
margar spurningar um leið og hún
setur Þorstein Gylfason í hina und-
arlegu og óvæntu stöðu rétttrún-
aðarmannsins gagnvart „trúvillu“
virtra guðfræðinga á borð við Sig-
urbjörn Einarsson og Gunnar Krist-
jánsson. Í þessari umræðu um trú og
sannleika virðist mér Þorsteinn með-
al annars leiða hjá sér að kjarni trúr-
innar er „leyndardómur“ sem er ofar
mannlegum skilningi. Til dæmis að
Guð er óumdeilanlega bæði 1 og 3:
faðirinn, sonurinn og heilagur andi.
Ef við trúum, þá trúum við að 1=3 í
guðfræðilegum skilningi en 1<3 í
stærðfræðilegum skilningi. Hér
verða hin stærðfræðilegu sannindi
afstæð, allt eftir því frá hvaða sjón-
arhorni litið er á málið.
Afstæð sannindi
Þetta vekur aftur þá spurningu
hvort Þorsteinn hafi leitt hjá sér við-
teknar hugmyndir meðal annars inn-
an eðlisfræðinnar um afstæði, þar
sem afstæðiskenning Einsteins
kennir okkur meðal annars að nið-
urstaða tiltekinnar mælingar í eðl-
isfræði geti ráðist af hraða þeim sem
mælingamaðurinn og tæki hans
ferðast á. Í víðara samhengi verður
sannleikur mælingavísindanna háð-
ur mælitækninni á sama hátt og svör
náttúrunnar við spurningum vísinda-
mannana eru mótuð af spurning-
unum og mælitækninni ekki síður en
af hinu hlutlæga viðfangi. Þetta er
kenningin eða öllu heldur hin við-
tekna hugmynd um almennt afstæði
vísindalegra niðurstaðna eða hins
vísindalega sannleika. Lengst náði
þessi afstæðishyggja hjá heimspek-
ingnum Nietzsche þegar hann sagði
að ekki væru til neinar staðreyndir,
heldur einungis túlkanir á stað-
reyndum. Honum mun að vísu hafa
láðst að taka það með í reikninginn
að ekki er hægt að túlka eitthvað
nema það sé.
Ef við beitum sjónrænni skynjun
okkar og horfum á gang sólar frá sól-
arupprás til sólarlags, þá sjáum við
að sólin fer frá austri til vesturs í
kringum jörðina. Til þess að átta
okkur á að því sé öfugt farið þurfum
við að hafa tileinkað okkur stjarn-
fræði Kóperníkusar og mæl-
ingatækni Galileo, sem staðfesta að
skynjun okkar byggist á skynvillu
séð frá forsendum mælitækninnar.
Auðvitað þekkir Þorsteinn þessar
þekktu takmarkanir vísindalegra og
skynrænna niðurstaðna, en hann kýs
að mér virðist að víkja þeim til hliðar
í málsvörn sinni fyrir Hinn Eina
Sannleika, sem birtist í kjarna sínum
í setningu Alfreds Tarski um snjó-
inn: „snjór er hvítur ef, og aðeins ef
snjór er hvítur“.
Þessi yrðing Tarski segir okkur
ekkert um snjóinn, heldur er hún
eins konar skilgreining eða lýsing á
formi sannrar setningar. Eða eins og
Þorsteinn segir: „formlega eða í eðli
sínu eru öll sannindi eins – nefnilega
samsvaranir setninga og staðreynda
– en geta þar fyrir verið eins ólík efn-
islega og hverjum manni sýnist.“ Við
getum þess vegna sagt: „Guð er einn
ef“, og aðeins ef Guð er einn. En
samt er hann líka þrír, samkvæmt
guðfræðinni. Hvernig leysum við
það?
Huldumaður sannleiks-
yrðingarinnar
Þessi mynd af formi sannleikans,
sem við sjáum í setningu Tarski,
virðist jafnframt fela þá staðreynd
að setningin verður ekki sögð án
þess að einhver segi hana. Á bak við
myndina eða setninguna er höfundur
og hann er sem slíkur hluti af sköp-
unarverki sínu. Felur þessi mynd
ekki þá staðreynd að engin sönn
setning verður sögð án sögumanns,
að engin hlutlæg sannindi verði sett
fram eða sögð án þess að huglægt
frumlag liggi þar að baki? Er setn-
ingin ekki tilraun til þess að fela og
breiða yfir þann vanda sem fólginn
er í sambandi gerandans og þess
sem gjört er, hlutarins og þess sem
hugsar hann eða skynjar? Að mað-
Hvítur snjór
Form sannleikans á dagskrá endur-
fundar með Þorsteini Gylfasyni
Morgunblaðið/Jim Smart
Þorsteinn Gylfason „Þorsteinn talar út frá trúarskilningi barnsins: að trúa einhverju merkir þar að trúa að það
sé satt. Sannleikur jarðsögunnar og sköpunarsögunnar er af tvennum toga og ósamræmanlegir og því ekki hægt
að halda hvoum tveggju á lofti sem sönnum.“