Lesbók Morgunblaðsins - 13.10.2007, Blaðsíða 13

urinn er alltaf hluti af því sem hann
hugsar, segir eða gjörir?
Ef sögumaðurinn er hluti þess
sem hann segir, hver er þá hlutdeild
hans í sannleiksgildi yrðingarinnar?
Ef sögumaður á hlutdeild í sann-
leiksgildi setningarinnar, er þessi
hlutdeild þá ekki breytileg frá manni
til manns? Ef við viðurkennum það,
þá verður sannleiksgildið vænt-
anlega almennt samkomulag eða hin
viðteknu sannindi. Viðtekin sannindi
eru það sem einn hefur eftir öðrum í
það óendanlega: „snjór er hvítur“ ef
og aðeins ef snjór er hvítur. Að vísu
vitum við að inúítar hafa ótal orð um
snjóhvítu og jafnvel hreinn snjór tek-
ur lit af umhverfi sínu og birtu sólar
og menn skynja þessa birtu með
ólíkum hætti og eiga sér mismunandi
orð til að túlka skynjun sína. Lit-
urinn mjallhvítur er því almennt við-
tekið orð (samkomulag) um tiltekið
fyrirbæri sem í raun og sannleika er
miklu flóknara. Setningin um snjó-
inn verður til dæmis merkingarleysa
fyrir mann sem hefur verið blindur
frá fæðingu.
Sjónarhorn á það sem er
Mér virðist óhjákvæmilegt að horf-
ast í augu við það að sú mynd sem
hinn formlega sannleiksyrðing dreg-
ur upp af veruleikanum miðast alltaf
við tiltekið sjónarhorn sem veruleik-
inn er skoðaður frá (þetta sjón-
arhorn er oft einstaklingsbundið, en
getur líka tekið mið af tilteknum
hugmyndaramma, vísindakenningu
eða fyrirframgefinni formúlu eða
viðteknum fordómum um sannleik-
ann) og það er í krafti þessa sjón-
arhorns sem við teljum okkur trú um
eða stöndum í þeirri góðu trú að sú
mynd sem setningin gefur okkur af
veruleikanum sé í samræmi við það
sem er. Hvernig getur sannleikurinn
verið Einn ef sjónarhornin geta verið
Mörg? Mér finnst að Þorsteinn við-
urkenni þennan vafa þegar hann
segir á einum stað: „Frá heim-
spekilegu og vísindalegu sjón-
arhorni, líka á okkar dögum, er aldr-
ei að vita nema einhvers konar
guðstrú eigi rétt á sér.“
Þorsteinn útfærir þessa tilgátu
sína ekki frekar, en virðist gefa í
skyn að mismunandi sjónarhorn á
veruleikann geti hugsanlega í ein-
hverjum tilfellum verið réttlætanleg.
Það sem Þorsteinn forðast hins veg-
ar að nefna í þessu samhengi er það
sem við getum kannski kallað „trúar-
lega upplifun sannleikans“ eða sann-
leikann sem mannlega reynslu. Þeg-
ar við verðum fyrir sterkri andlegri
eða tilfinningalegri reynslu, hvort
sem hún er af fagurfræðilegum eða
trúarlegum toga, er okkur ósjálfrátt
tamt að tala um að við höfum upp-
lifað sanna reynslu eða sannleika.
Spurningin er hvort sannleikann sé
alltaf að að finna í formi yrðing-
arinnar eins og setningin um snjóinn
gefur til kynna, eða hvort til sé sann-
leikur er tilheyri reynsluheimi okkar
með allt öðrum hætti. Hér langar
mig til að vitna til heimspekings sem
Þorsteinn hefur mestu óbeit á, en er
engu að síður einn áhrifamesti heim-
spekingur á Vesturlöndum á 20. öld-
inni: Martin Heidegger.
Heidegger um kjarna
sannleikans
Í torræðri ritgerð sinni Um kjarna
sannleikans byrjar Heidegger á að
fjalla um samsvörunarkenninguna
og tekur mið af tveim 5 marka pen-
ingum sem eru eins og samsvara
hvor öðrum. Ef við segjum hins veg-
ar „þessi peningur er kringlóttur“ þá
er samsvörunin ekki á milli hluta,
heldur á milli yrðingar og hlutar. Í
hverju getur samsvörunin falist þeg-
ar peningurinn er úr málmi sem ekki
fyrirfinnst í orðunum? Peningurinn
hefur kringlótt rúmtak, yrðingin hef-
ur ekki sambærilegt rúmtak. Það er
hægt að kaupa eitthvað fyrir pening-
inn en ekki fyrir setninguna. Þrátt
fyrir allan þennan mismun þá sam-
svarar yrðingin peningnum sem
sannindi. Samkvæmt ríkjandi hug-
mynd um sannleikann á þessi sam-
kvæmni að felast í líkingu (Angleich-
ung). En hvernig getur samkvæmni
orðið á milli svo gjörólíkra hluta eins
og yrðingar og penings? Í rauninni
ætti setningin að hætta að verða hún
sjálf til að verða peningur, en það
mun aldrei gjörast, og ef svo ólíklega
vildi til væri ekki lengur um yrðingu
að ræða. Síðan spyr Heidegger
hvernig yrðing geti myndað líkingu
eða samkvæmni við hlut? Líkingin
getur ekki falist í samsemd hluta af
ólíkri gerð. Líkingin hlýtur því að fel-
ast í gerð sambandsins milli yrðingar
og hlutar. Á meðan þetta samband er
óákveðið og ekki grundvallað í
kjarna sínum verður öll umræða um
mögulega eða ómögulega líkingu í
lausu lofti. Yrðingin um peninginn
verður að beinast að peningnum með
því að „standa fyrir hann“ með því að
vera „eins og“ og sýna hvernig hann
er. Að standa fyrir (Vor-stellen)
merkir hér að láta hlutinn standa
andspænis okkur eins og orðinn hlut.
Það sem er andspænis okkur opnar
sig fyrir okkur um leið og það felur
heildarmyndina. Um leið og við opn-
um okkur fyrir hlutnum samsömum
við okkur honum. Samkvæmni
(sannleikur) yrðingarinnar getur
einungis orðið í gegnum samfellda
opnun sem er virk athöfn (vera í
heiminum) og það sem gerir þessa
opnun mögulega verður þá kjarni
sannleikans. Þar með er ekki lengur
um það að ræða, eins og hefðin boð-
ar, að sannleikurinn búi einungis í
yrðingunni. Upprunastaður sann-
leikans er ekki yrðingin sem slík,
heldur sú virkni sem lætur sannleik-
ann gerast. Hvernig getur þessi opn-
un gagnvart hlutnum gerst? spyr
Heidegger og segir að skilyrði þess
sé frelsið, ekki það frelsi sem mað-
urinn skapar sér, heldur það frelsi
sem honum er áskapað sem geranda
í sögunni. Kjarni sannleikans, líka
sannleika yrðingarinnar, er því frels-
ið, segir Heidegger, það frelsi sem
manninum einum er áskapað sem af-
hjúpandi verund í heiminum.
Þetta er stytt endursögn mín á
löngum og afar torræðum texta sem
varðar grundvallaratriði í þeirri rót-
tæku viðleitni Heideggers að nálgast
frumspekileg sannindi með aðferð-
um verufræðinnar eða út frá tilvist-
arspeki.
Sannleikurinn sem atburður
Sú nálgun Heideggers að líta á sann-
leikann sem atburð frekar en yrð-
ingu virðist geta hoggið á margan
vanda sem Þorsteinn er að glíma við
í baráttu sinni fyrir Hinum Eina
Sannleika hinnar rétt formuðu yrð-
ingar. Til dæmis þegar hann spyr
hvort ljóð Jónasar Hallgrímssonar,
Sáuð þið hana systur mína, sé satt.
Sú spurning er vissulega fráleit út
frá sjónarhóli hinnar rétt formuðu
yrðingar, en út frá sjónarhóli reynsl-
unnar blasir annar veruleiki við: ljóð-
ið er mynd og sjálfstæður heimur, og
sem slík samsvarar myndin engu
öðru en sjálfri sér. Hún vísar ekki í
annað en heim ljóðsins og samsvarar
ekki öðru. Ljóðið stendur ekki fyrir
annað en sig sjálft. Það er ekki hægt
að einangra röklega merkingu þess
frá hljóði, hrynjandi, lit og tónlist
sem fólgin eru í orðum þess í þeirri
viðleitni að finna einhverja ytri sam-
svörun. Mynd og veröld ljóðsins get-
ur engu að síður verið sönn sem opn-
un gagnvart lesandanum, sem
eitthvað sem hann opnar sig fyrir og
samsamar sig með. Hvers vegna vill
Þorsteinn banna okkur að kenna
slíka reynslu við sannleika?
Í þessari rökræðu steytir Þor-
steinn reyndar á einum fyrirvara
sem Aristóteles hefur á samsvör-
unarkenningu sinni, þegar hann seg-
ir í skáldskaparfræðum sínum að
harmleikurinn, sem lýtur lögmálum
skáldskaparins, sé sannari en sagn-
fræðin, sem lýtur lögmáli samsvör-
unarkenningarinnar. Þorsteinn hef-
ur að vísu skýringu á þessari
athugasemd Aristótelesar, og hún er
sú að „það sé ekki algildi sem hann
hefur í huga þegar hann ber saman
atburðarás í harmleik og atburðarás
í sannri sögu, heldur rökvísi atburð-
anna. Í harmleik eru rakin öll rök til
þess sem þar gerist, en í þeim efnum
verður venjuleg sagnfræði aldrei
nema svipur hjá sjón vegna þess hve
lítið við vitum um það sem gerist í líf-
inu. Harmleikur er þess vegna skilj-
anlegri en sönn saga.“
Ef harmleikurinn er skiljanlegri
en sönn saga, þýðir það þá ekki að
hann sé að minnsta kosti jafn sann-
ur? Á ekki hið sama við um ljóð Jón-
asar?
Feluleikurinn um
veruleika tómsins
Mig grunar að sú smættarhyggja og
sú formhyggja um sannleikann, sem
finna má í yrðingunni um snjóinn, sé
ekki bara viðleitni til þess að fela
orðasmiðinn sem stendur á bak við
hverja yrðingu, heldur sé hún liður í
stærri yfirbreiðslu vísindahyggju
samtímans almennt, sem Heidegger
segir að felist í viðleitni hennar að
fela tilvist tómsins. Í grundvall-
arritgerð sinni frá árinu 1929, Hvað
er frumspeki? (Was ist Metaphysik?)
segir hann að frumspekin (fræðin
um það sem er handan hins áþreif-
anlega efnisheims, samkvæmt Ari-
stótelesi, um það sem er handan ver-
undarinnar (das Seiende) samkvæmt
Heidegger) sé ekki háskólagrein
heldur snar þáttur í „mannlegu eðli“.
Frumspekin fæst við spurningar um
það sem er handan verundarinnar til
þess að geta snúið aftur til hennar og
skilið hana í heild sinni. Með því að
setja fram spurninguna um tómið vill
Heidegger ganga lengra en vísindin.
Hann vill ekki bara leita orsakar til-
tekins atburðar eða ferlis heldur
spyrja grundvallarspurninga um
verundina í heild sinni og merkingu
hennar. Ritgerðin um frumspekina
er erfið lesning, og hún endar á erf-
iðri spurningu: „Hvers vegna er ver-
undin yfirleitt en ekki frekar tómið?“
(Warum ist überhaupt Seiendes und
nicht vielmehr Nichts?) Með þessari
spurningu er ekki verið að spyrja um
einfalda orsök og afleiðingu, heldur
um grundvallarmerkingu tilver-
unnar. Fyrir Heidegger er vitundin
um tómið forsenda raunverulegs
skilnings á verundinni. Án vitund-
arinnar um tómið skapast eingin
skilningur á sannleikanum um
veruna, hversu margar sannleiks-
yrðingar sem við búum til. Vandi
rökgreiningarheimspekinnar og
tæknihyggju samtímans andspænis
verunni er sá að hinar formlegu
sannleiksyrðingar ná ekki utan um
hana því hún er hvorki hugtak né
hlutur, heldur atburður sem á sér
endalok og vekur þá undrun og furðu
andspænis tóminu sem hann er
sprottinn úr er birtist í spurningu
Heideggers: „Hvers vegna er ver-
undin yfirleitt en ekki frekar tómið?“
»Hvernig getur sann-
leikurinn verið Einn
ef sjónarhornin geta
verið Mörg? Mér finnst
að Þorsteinn viðurkenni
þennan vafa þegar hann
segir á einum stað: „Frá
heimspekilegu og vís-
indalegu sjónarhorni,
líka á okkar dögum, er
aldrei að vita nema ein-
hvers konar guðstrú
eigi rétt á sér.“
Höfundur er listfræðingur.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. OKTÓBER 2007 13
Eftir Ara Trausta Guðmundsson
aritg@simnet.is
Í eldgamalli bók stendur að menn skuli gera náttúruna sér undirgefna.Nýlega sá ég háskólasérfræðing halda þessu fram. Það hlýtur aðvera afar sjaldgæft. Hvort sem þessi stefnumörkun felur í sér hlut-læga ósk um framfarir eða telst úreltir öfgar, hefur reynslan kennt
að veruleikinn er flóknari en svo að þetta geti gilt. Þess vegna hafa menn
fyrir nokkuð löngu sett fram stefnumörkun um sjálfbæra nýtingu náttúr-
unnar. Hún felur í sér viðurkenningu á að maðurinn er hluti af náttúrunni
en ekki yfir hana hafinn. Fari hann fram úr sjálfum sér við að temja náttúr-
una, skaðar það tilveru hans. Gildir þá einu hvort aðgerðirnar eru meðvituð
ofkeyrsla eða til komnar vegna vanþekkingar eða jafnvel sárrar neyðar.
Í bráðnauðsynlegum og víðfeðmum umræðum um loftslagsbreytingar
sjást gamlar og nýjar bábiljur. Ein er þessi ofangreinda, yfir 2.000 ára
gamla stefnumörkun sem litaði samfélag okkar öldum saman en er á ákaf-
lega hröðu undanhaldi.
Önnur bábilja felst í orðum um að núverandi hlýnun sé aðeins ein af
mörgum og eðlilegum loftslagssveiflum sem sjást í jarðsögunni, Best sé því
að bíða og sjá til með framhaldið. Flóknar, samtengdar orsakir hita-
farsbreytinga á jörðinni afsaka fátt ef nokkuð í framferði manna við um-
hverfið. Verði ekkert að gert, er eftir engu að bíða nema æ flóknari og
stærri úrlausnarefnum. Auðvitað hafa gróðurhúsalofttegundir aukist og
minnkað, ýmist á undan, samfara eða á eftir hitabreytingum, ármilljónum
og ármilljörðum saman. En í fyrsta sinn í jarðsögunni hafa vitsmunaverur
losað aukalega 7-8 milljarða tonna á ári af rígbundnu neðanjarðarkoldíoxíði
inn í u.þ.b. 60 milljarða tonna árshringrás efnisins í lofthjúpnum. Ekkert í
vísindaþekkingu eða reynslusögu okkar segir til um að viðbótin sé áhrifa-
laus. Þvert á móti. Í ofanálag, og því miður, eykst losunin um þessar mundir.
Við bætast svo aðrar og áhrifaríkari gróðurhúsalofttegundir úr mann-
heimum. Og við bætist líka að veruleg binding kolefnisins í gróðurlendi (til
viðbótar við aðalgeyminn, sem er hafið) minnkar jafnt og þétt. Eyðimerk-
urmyndun nær að lágmarki yfir u.þ.b. eitt Írland á ári. Sú bábilja er líka á
kreiki að gróðurlendi, og einkum þá skógar, stækki um þessar mundir. Fyr-
ir því er ekki snefill af sönnunum. Þvert á móti.
Tal um dómsdagspár er enn ein bábiljan. Ábyrgir sérfræðingar og flestir
fylgismenn sjálfbærra náttúrunytja spá ekki hruni. Hræðsluáróðurinn kem-
ur frá þeim sem gera lítið úr vandanum, selja hamfarasögur eða reyna að
tortryggja mótvægisaðgerðir. Afleiðingar hærri ársmeðalhita, svo nemur
1-2 stigum, eru stórskornar á mælikvarða 1-2 kynslóða. Aðeins hækkun
sjávarborðs, um t.d. 50 cm, getur valdið gríðarlegum vandræðum á næst-
unni en gerði það ekki fyrir 3.000 eða 6.000 árum. Ein ástæða þess er aug-
ljós. Nútímasamfélög hafa reist margar stórborgir heims og helstu flutn-
ingamiðstöðvar á strandsvæðum.
Jákvæðir þættir stjórnlítillar hlýnunar eru ekki afsökun fyrir aðgerð-
arleysi. Hið eina sem gildir að einhverju marki er að draga hratt úr losun
gróðurhúsalofttegunda. Ég hef séð háskólasérfræðing halda því fram á
prenti að hann (og aðrir) ættu ekki að fara í bátana fyrr en víst sé að skipið
sökkvi. Flestir aðrir, sem betur fer, telja það svakalega sniðugt að fara í
bátana og dútla við að gera við dallinn að utanverðu meðan hann er sjófær,
hvað sem síðar kann að verða.
Umhverfisbábiljur
AP
Írland „Eyðimerkurmyndun nær að lágmarki yfir u.þ.b. eitt Írland á ári.“
„Jákvæðir þættir stjórnlítillar hlýnunar eru ekki afsökun fyrir aðgerð-
arleysi. Hið eina sem gildir að einhverju marki er að draga hratt úr losun
gróðurhúsalofttegunda,“ segir greinarhöfundur í svari sínu við grein eftir
Hannes Hólmstein Gissurarson sem birtist í seinustu Lesbók.
Höfundur er jarðeðlisfræðingur.