Lesbók Morgunblaðsins - 10.11.2007, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 10. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Jakob Björnsson
jakobbj@simnet.is
Í
Lesbók Morgunblaðsins 25. ágúst
2007 birtist grein eftir Jón Kal-
mannsson undir heitinu „Langanir,
hamingja og hagkerfi“. Greinin er
viðbrögð hans við athugasemdum
frá mér við eldri grein hans í Les-
bókinni 10. mars. á þessu ári sem nefndist „Er
hnattræn skylda að virkja?“. Þessar at-
hugasemdir mínar birtust 2. júní sl., einnig í
Lesbókinni, undir heitinu „Já! Það er hnatt-
ræn skylda að virkja á Íslandi“.
Eins og fyrri grein Jóns er þessi grein hans
málefnaleg. Ég þakka honum fyrir hana enda
þótt ég sé honum enn ósammála um eitt og
annað.
Að kenna öðrum um
Í fyrri grein minni, frá 2. júní í ár, gagnrýndi
ég meðal annars þá tilhneigingu sem mér
fannst gæta í grein Jóns frá 10. mars að
kenna öðrum en sjálfum sér um eitt og annað
sem miður fer. Sérstaklega að kenna óhlut-
kenndum fyrirbærum eins og markaði um
hluti sem mér fannst, eðli máls samkvæmt,
ljóst að ekki gæti verið öðrum en mönnum um
að kenna. Þessa tilhneigingu nefndi ég „að
kenna öðrum um“.
Í grein hans frá 25. ágúst finnst mér gæta
sömu tilhneigingar. Hann talar um „vankanta
hagkerfisins og tengsl þess við mannlegan
veikleika“. En ég held að hagkerfið sjálft sé út
af fyrir sig býsna gott. Vankantar þess eru,
þegar betur er að gáð, í rauninni vankantar
okkar sjálfra. Mannlegur ófullkomleiki. Við
skulum vera heiðarleg og viðurkenna það en
reyna ekki að koma sök á óhlutkennd fyr-
irbæri eins og hagkerfi. Það var þetta sem ég
átti við þegar ég í grein minni varaði við til-
hneigingunni til að kenna öðru, eða öðrum,
um það sem er eigin sök. Fyrsta skrefið til að
bæta sjálfan sig er að koma auga á eigin galla
og viðurkenna þá.
Hömluleysi nútíma lífshátta
Jón minnir á þá staðhæfingu mína í greininni
frá 2. júní að manninum sé nauðsynlegt að
stórbæta skilvirkni efnahagsins í sköpun lífs-
hamingju til þess að eiga framtíð fyrir sér á
jörðinni. En hann segir skilvirknina eina sam-
an ekki duga til, heldur verði að koma til „rót-
tækar breytingar á gildismati, lífsháttum og
gerð samfélagsins“. Hér sýnist mér hann nota
orðið skilvirkni í of þröngri merkingu. Skil-
virkni felst í því að ná sem mestum árangri
fyrir gefið framlag eða að ná tilteknum ár-
angri með sem minnstu framlagi. „Auður“
sem ekki skapar meiri lífshamingju er í raun-
inni ekki verðmæti og því ekki réttnefndur
auður. Það sem tekið er úr umhverfinu til að
skapa slíkan „auð“ er því sóun.
En hér kemur erfið spurning: Úr því að við
Vesturlandabúar sóum verðmætum er þá rétt
að neita okkur um það sem gerir þá sóun
mögulega? Vesturlandabúar sóa vissulega áli í
dag. Eigum við Íslendingar af þeim sökum að
neita að framleiða og selja þeim ál? Eigum við
að „setja fyrirvara við eftirspurn markaðar-
ins“ eftir áli eins og Jón telur í grein sinni frá
10. mars að við eigum að gera og mér sýnist
hann í síðari grein sinni frá 25. ágúst a.m.k.
ekki telja neinn skort á náungakærleik að
gera? Eiga þá Brasilíumenn með svipuðum
rökum hugsanlega að takmarka kaffiútflutn-
ing sinn til Íslands á þeirri forsendu að við
drekkum stundum óþarflega mikið af kaffi?
Og Sádí-Arabar og Norðmenn olíuútflutning
til okkar vegna þess að margar bílferðir okkar
séu óþarfar?
Ég hygg að slík forsjárhyggja sé ekki væn-
leg til árangurs og leiði bara til úlfúðar og
ófriðar sem nóg er af fyrir í heiminum. Hún
væri óvirðing. Ekki við markaðinn, heldur við
fólk, náunga okkar. Vissulega ófullkomið fólk
eins og við erum sjálf. Fólk sem sóar. Náunga
okkar sem okkur ber að elska eins og okkur
sjálf. Neitun á að verða við almennt við-
urkenndum markaðsóskum samrýmist ekki
því boðorði.
„Róttækar breytingar á gildismati, lífs-
háttum og samfélagi“ verða að koma frá fólk-
inu sjálfu en ekki markaðinum. Hann verður
hinsvegar fljótur að bregðast við slíkum
breytingum. Utanaðkomandi þvinganir eru
ekki líklegar til árangurs.
Ég er sammála Jóni um að hömluleysi nú-
tíma lifnaðarhátta á Vesturlöndum er ekki til
frambúðar. Það kom fram í grein minni 2.
júní. En ég hef mikla trú á hæfileikum manns-
ins til að læra. Til að laga sig að breyttum að-
stæðum. Ég hef trú á að hann muni læra að
umgangast góð lífskjör af skynsemi. Það kom
líka fram í grein minni.
Lífshamingja felst ekki eingöngu í efnis-
legum gæðum. Þau eru undirstaða lífsham-
ingju, en ekki hún sjálf. Örbirgð og lífsham-
ingja fara aldrei saman. Efnahagsleg gæði eru
nauðsynleg, en ekki fullnægjandi, forsenda
mannlegrar lífshamingju. Margir íbúar Vest-
urlanda eru einmitt að sannreyna um þessar
mundir að auður skapar ekki sjálfkrafa ham-
ingju. Menn verða að kunna að fara með hann.
Það kunna menn ekki nema með því að læra
það. Læra það af reynslunni því að enginn
skóli er til sem hægt er að læra það í. Það tek-
ur tíma að læra. Muna verður að enda þótt um
hálf þriðja öld sé frá upphafi iðnbyltingar á
Vesturlöndum hafa nútíma lífskjör þar fyrst
og fremst orðið til á miklu styttri tíma, nefni-
lega. síðari hluta 20. aldar. Að mínu mati er
ástæðulaust að örvænta. En við þurfum að
vera dugleg að læra.
Vafalaust má læra margt af grískum spek-
ingum. En þeir bjuggu við efnahagskerfi sem
borið var uppi af þrælahaldi og var gjörólíkt
okkar efnahagskerfi. Þess er því naumast að
vænta að við getum reitt okkur á þeirra speki
nema að takmörkuðu leyti. Hún er góð svo
langt sem hún getur átt við á okkar dögum.
Þrælar voru ekki menn í augum þessara spek-
inga, heldur tvífætt vinnudýr. Hugmyndir
þeirra um mannlega reisn náðu ekki til þræl-
anna. Við nútímamenn höfum annað viðhorf í
því efni.
Enda þótt sóun efnalegra verðmæta eigi
sér stað á Vesturlöndum má ekki af því álykta
að mestöll neysla þar sé sóun. Langt í frá.
Mikið af neyslunni fer í að gera líf okkar
lengra, fjölbreytilegra og fyllra í öllum merk-
ingum þeirra orða. Líf forfeðra okkar og for-
mæðra var þrotlaust strit og basl. Langamma
mín og langafi eignuðust 12 börn. Sex þeirra
náðu fullorðinsaldri. Hin sex dóu úr sjúkdóm-
um sem naumast nokkurt barn deyr úr í dag.
Og ævi langömmu og langafa var ekkert sér-
stök. Þetta voru örlög flestra að meira og
minna leyti. Því fer víðs fjarri að meginhlutinn
af neyslu okkar nútíma Íslendinga fari í sukk
og svall og óþarfa. Meginhlutinn fer í að bera
uppi velferðina enda þótt við sóum of miklu.
Tillaga mín angi af sama hugsunarhætti
og skóp vandann?
Jón segir í grein sinni 25. ágúst: „Tillaga Jak-
obs Björnssonar um hvað Íslendingar geti
lagt af mörkum til að bregðast við hlýnandi
loftslagi á jörðinni er vel meint en hún er angi
af sama hugsunarhætti og skóp vandann“.
Jón útskýrir ekki hvað hann á við með þeim
„hugsunarhætti sem skóp vandann“ en ég skil
hann svo að með þessum orðum eigi hann við
eftirsókn okkar Vesturlandabúa eftir efnis-
legum gæðum. Eins og ég hef þegar tekið
fram er hluti þeirrar eftirsóknar okkar „eft-
irsókn eftir vindi“, óskilvirk eftirsókn sem
ekki skilar okkur meiri lífshamingju. En að-
eins hluti. Og ég held að eftirsókn okkar sé
fremur bjöguð en of mikil í heild sinni. Saman
fer ofneysla á sumum sviðum og vanneysla á
öðrum. Til dæmis eru bæði menntakerfið og
velferðarkerfið á Íslandi – og í mörgum öðrum
vestrænum löndum – vanhaldin samtímis sóun
í einkaneyslu. Eða telur Jón t.d. óþarflega
miklu fé varið til menntamála á Íslandi?
Íbúar Vesturlanda eru minnihluti jarð-
arbúa. Mikill meirihluti þeirra búa enn við
kjör sem geta ekki staðið til frambúðar ef
friður á að haldast á þessum hnetti okkar.
Tillaga mín var um nýtingu endurnýj-
anlegra orkulinda okkar til framleiðslu á
orkufrekri afurð eins og áli í heimi þar sem
80% allrar orku sem notuð er kemur úr elds-
neyti úr jörðu með tilheyrandi gróðurhúsa-
áhrifum. Í heimi þar sem 1,6 milljarður
manna, um fjórðungur jarðarbúa, hefur ekki
einu sinni rafmagn til almennra nota. Í heimi
þar sem mikill meiri hluti jarðarbúa býr enn
við svipuð eða lakari lífskjör en langamma
mín og langafi og þeirra kynslóð bjó við. Til-
lagan var um að endurnýjanleg og meng-
unarlaus orka, langt umfram eigin almennar
þarfir okkar Íslendinga um fyrirsjáanlega
framtíð, verði nýtt í þágu alls mannkyns, jafn-
framt því að verða hluti af undirstöðu íslensks
verðferðarkerfis. Ég held því fram að slík til-
laga eigi fullan rétt á sér. Jafnvel þótt fjórð-
ungur mannkynsins sói orku sem stendur.
Stærstur hluti jarðarbúar sóar henni ekki.
Meiri orkunotkun er þvert á móti fyrir hann
ein af frumforsendum betra lífs. Það er fjar-
stæða að halda því fram að slík tillaga sé „angi
af sama hugsunarhætti og skóp vandann“
þegar hugsað er hnattrænt. Og við eigum að
hugsa hnattrænt. Allir jarðarbúar eru náung-
ar okkar.
Öfgafull umræða á villigötum
Það er annars með ólíkindum hve umræðan
um virkjunarmál á Íslandi er öfgafull og vill-
andi. Ég get strax tekið fram að skrif Jóns
Kalmannssonar eru í hópi hófsamari greina
um þau mál. Að dæma eftir þessari umræðu
verður naumast annað álitið en að margir
sem taka þátt í henni telji að ef Íslendingar
nýta vatnsorku sína í svipuðu umfangi og
aðrar vestrænar þjóðir hafa gert verði nánast
engin ósnert náttúra eftir á Íslandi. Flestöll
önnur vestræn ríki hafa nú þegar nýtt efna-
hagslega vatnsorku sína að frá 65 upp í yfir
90 hundraðshlutum. Við höfum nýtt 29% þeg-
ar Kárahnjúksvirkjun tekur til starfa. Í efri
kantinum þar eru lönd eins og Sviss, Aust-
urríki, Ítalía, Spánn, Frakkland og Noregur.
Eigum við að trúa því að í þessum löndum sé
naumast nokkra ósnerta náttúru lengur að
finna? Milljónir manna koma árlega til
margra þessara landa einmitt í þeim tilgangi
að njóta stórfenglegrar náttúru. Hvers vegna
í ósköpunum skyldi eitthvað allt annað eiga
við um Ísland? Að sjálfsögðu gildir hið sama
um Ísland í þessu efni og þau lönd sem ég
nefndi. Allt tal um annað eru hreinar bábilj-
ur.
Fyrir jarðhitann er samanburður erfiðari
vegna þess hve miklu sjaldgæfari hann er í
vestrænum löndum en vatnsorkan. Reynslan
frá Ítalíu bendir þó ekki til að nýting jarðhita
þar í stórum stíl fæli ferðamenn burtu, né
heldur reynslan frá Bandaríkjunum, þar sem
virkjun jarðhita er nú þegar umtalsverð og
fer vaxandi.
Það hefur verið reiknað út að ef allri orku
rennandi vatns á Íslandi væri breytt í raf-
orku næmi hún 184 terawattstundum á ári
(TWh/a). Af því er talið að það borgi sig að
nýta 40 TWh/a, 22%. 78% munu renna áfram
óbeisluð. Eigum við að trúa því að allar ár og
lækir að baki þessum 78% séu einskis virði
sem náttúrufyrirbæri? Þar á meðal margar
ágætar laxveiðiár. Stór svæði á landinu eru
líka afrennslislaus á yfirborði, eins og t.d.
Ódáðahraun. Er þar virkilega enga ósnerta
náttúru að finna? Jú, vissulega.
Það er í einu orði sagt fjarstæða að við
lendum í náttúrusvelti þótt við nýtum orku-
lindir okkar í þeim mæli sem efnahagsleg rök
eru til. Og það er skylda okkar við mann-
kynið að gera það.
Svar til Jóns Kalmannssonar
„AÐ DÆMA eftir þessari umræðu verður
naumast annað álitið en að margir sem taka
þátt í henni telji að ef Íslendingar nýta vatns-
orku sína í svipuðu umfangi og aðrar vest-
rænar þjóðir hafa gert verði nánast engin
ósnert náttúra eftir á Íslandi,“ segir grein-
arhöfundur og telur fjarstæðu. Hann svarar
hér skrifum Jóns Kalmannssonar í Lesbók
um langanir, hamingju og hagkerfi.
Dynkur „Það hefur verið reiknað út að ef allri orku rennandi vatns á Íslandi væri breytt í raforku næmi hún 184 terawattstundum á ári (TWh/
a). Af því er talið að það borgi sig að nýta 40 TWh/a, 22%. 78% munu renna áfram óbeisluð. “
Morgunblaðið/Kristinn
Höfundur er fyrrverandi orkumálastjóri.