Lesbók Morgunblaðsins - 10.11.2007, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 10. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Guðna Elísson
gudnieli@hi.is
Í
grein sem ég skrifaði í Ritið
1/2007 ræði ég þær orð-
ræðuhefðir sem mótað hafa
umræðuna um loftslagsvís-
indi síðustu árin og flokka
þær samkvæmt einkenn-
um í hrakspárorðræðu, velsæld-
arorðræðu og safnast-þegar-saman-
kemur orðræðuna.1 Einn und-
irflokkur velsældarorðræðunnar er
mælskufræðileg efahyggja, en henni
beita fyrst og fremst harðlínumenn á
hægri væng stjórnmála og reyna með
því „að grafa undan niðurstöðum
loftslagsrannsókna sem vondum vís-
indum. Fulltrúar þessara sjónarmiða
vísa gjarnan til vísindamanna sem
halda fram gagnstæðum hug-
myndum við ráðandi skoðun til þess
að sýna fram á gallana í þeim kenn-
ingum sem hrakspármennirnir
byggja á og vara við alvarlegum efna-
hagslegum afleiðingum þess að draga
úr efnahagslegri uppbyggingu og iðn-
væðingu á Vesturlöndum, sem og í
þriðja heiminum.“2 Tilgangur minn
með greininni í Ritinu er ekki síst sá
að draga fram þær pólitísku áherslur
sem búa að baki deilunni um lofts-
lagsrannsóknir, því þær gera alla
markvissa umræðu um þessar flóknu
vísindalegu spurningar nær ómögu-
lega. Greining mín er því ekki pólitísk
þótt hún beinist að því að svipta hul-
unni af orðræðu ákveðinna þrýsti-
hópa á vettvangi stjórnmála.
Í pistli sem ég skrifaði um Björn
Lomborg í Lesbók Morgunblaðsins
vísaði ég í þessa orðræðugreiningu og
benti á að helstu fulltrúar mælsku-
fræðilegrar efahyggju á Íslandi væru
Hannes Hólmsteinn Gissurarson og
félagar hans á Vef-Þjóðviljanum, en
þeir hafa „lengi verið málpípur ráð-
andi afla í samfélaginu“.3 Hannes
hafði ýmislegt út á þessa staðreynd
að setja og skrifaði tvær langar
greinar í Lesbókina á milli þess sem
hann hljóp í útvarp og sjónvarp og
kvartaði yfir meðferðinni á sér.4 Í
nýjustu hugleiðingu sinni um lofts-
lagsmál endurskapar Hannes sig loks
sem andófsmann sem menn vilji
þagga niður í. Hann beitir fyrir sig af-
brigði af grátkonustíl, er ofsóttur
málsvari sannleikans, hinn hrjáði og
hraksmáði talsmaður frumþarfa-
hugsjónarinnar sem umhverfisvernd-
arofstopinn vill fótum troða. Rétt eins
og skoðanasystkini hans, finnur
Hannes hugfró í því að fyrir nokkrum
öldum reyndi Galileo Galilei að verja
sannleikann gegn kirkjuvaldinu. Af
staðfestu hans má draga mikinn lær-
dóm þegar umhverfisrétttrúnaðurinn
reynir að drekkja öllum efasemd-
aröddum.5 Það er þó ekki laust við að
Hannes sé smeykur rétt eins og
Björn Lomborg sem leggur gagnrýni
andstæðinga sinna að jöfnu við
nornaofsóknir í Evrópu á fimmtándu
og sextándu öld.6 Hannes segir: „Við
búum sem betur fer í frjálsu landi,
þar sem andófsmenn eru ekki
brenndir á báli eins og á miðöldum
eða vistaðir á vitfirringahælum eins
og í Ráðstjórnarríkjunum sálugu. Nú
er frekar reynt að þagga óbeint niður
í þeim, hrekja þá úr húsi, gera þá
ómarktæka með stimplum“.7
Yfirlýsing Hannesar er kostulega
ófyrirleitin því að vandinn sem hann
glímir við er fullkominn heilaspuni
hans sjálfs. Hann kvartar yfir því að
reynt sé að þagga niður í sér. Hafi
Hannes Hólmsteinn Gissurarson orð-
ið þögninni að bráð má spyrja hversu
þungt hún hvíli á okkur hinum? En
Hannes prísar sig líka sælan fyrir að
vera ekki fæddur á miðöldum og að
hafa ekki veslast upp á geðveikrahæli
í Ráðstjórnarríkjunum. Hver ætli til-
gangurinn með svo tilgangslausri
þakkargjörð eigi að vera? Er henni
ætlað að vera vísbending um það sem
hefði getað orðið á öðrum stað í öðr-
um tíma; um afdrif Hannesar ef and-
stæðingar hans í ritdeilu þessari
fengju frjálsar hendur? Ég sé lítinn
annan tilgang með þakkargjörðinni
og þykir miður að í skoðanaskiptum
okkar skuli Hannes ekki hafinn yfir
mælskubrögðin sem hún vitnar um.
Hverju svarar Guðni ekki?
Í Lesbókargreinunum tveimur sem
Hannes hefur skrifað um loftslags-
mál í október slengir hann fram ýms-
um fullyrðingum sem hann fer síðan
fram á að ég svari. Það er eðlilegt.
Hannes vill stýra umræðunni frá
hugleiðingum um afneitunarrétttrún-
aðinn sem á rætur að rekja til náinna
tengsla olíuiðnaðarins við bandaríska
Repúblíkanaflokkinn, en til þess
flokks sækja flestir skoðanabræður
Hannesar sannfæringu sína í þessu
máli. Hér eru ýmsar staðhæfingar
sem Hannes vill að ég svari:
a) Fullyrðing: „Skógar þekja nú
jafnmikið flæmi og fyrir fimmtíu ár-
um“. Hannes vísar ekki í neina heim-
ild þessari yfirlýsingu til stuðnings og
ég fer hér með fram á að hann geri
það, því að þetta eru ótrúleg tíðindi ef
sönn reynast. Allar þær greinar sem
ég hef lesið um efnið benda til að
þessu sé öfugt farið. Í Fjórðu skýrslu
Sameinuðu þjóðanna um ástand jarð-
ar frá þessu ári kemur t.d. fram að
milli 1990 og 2005 hafi skóglendi á
hnettinum minnkað um 0,2% á hverju
ári.8 Einnig hafa verið færð fyrir því
rök að um fimmti hluti regnskóga
jarðar hafi orðið eyðingu að bráð milli
1960 og 1990, og að á síðustu tuttugu
árum sé skógareyðingin á bilinu
55.630 og 120.000 ferkílómetrar á ári.9
Raunar veldur eyðing regnskóga um
25% af heildarlosun koltvísýrings í
heiminum árlega. Mjög nákvæma
sundurliðun skógareyðingar frá landi
til lands og á heimsvísu má t.d. sjá á
heimasíðu Mongabay.com, en þessar
upplýsingar má fá víða annars stað-
ar.10 Fullyrðing Hannesar er þó svo
djörf að hann hlýtur að hafa eitthvað
fyrir sér. Ég bíð spenntur eftir að sjá
hvaðan hann hefur visku sína.
b) Fullyrðing: Á áttunda áratug
liðinnar aldar spáðu menn því að lítil
ísöld væri yfirvofandi fyrir aldamótin.
Hannes segir: „Bandarískur prófess-
or, Reid Bryson, kvað líkur á nýrri ís-
öld. Mannkynið yrði að búa sig undir
harðindi og gæti sitt hvað lært af ís-
lenskum bændum, sem hefðu metið á
hverju ári, hversu margt fé væri á
vetur setjandi. Aðrir fyrirlesarar á
ráðstefnunni voru sömu skoðunar.“
Sagan af Bryson er mikið notuð í af-
neitunargeiranum og er vissulega
forvitnileg. „Af hverju ættum við að
trúa vísindamönnunum núna úr því
að þeir spáðu hinu gagnstæða fyrir
aðeins þremur áratugum?“ spyrja af-
neitunarsinnarnir. Þetta er skemmti-
leg brella því hún gengur út á að
leggja að jöfnu þá tilgátu sem sett var
fram um ísöld á áttunda áratugnum
og þær kenningar um loftslags-
hlýnum sem hafa verið í stöðugri þró-
un síðustu þrjá áratugi líkt og um
eins konar dynti vísindamanna sé að
ræða. Slíkt er firra. Um ísaldarhætt-
una var skrifuð ein bók sem ætluð var
almenningi og fáeinar greinar í dæg-
urtímarit. Um hlýnun af völdum
gróðurhúsaáhrifa hafa aftur á móti
verið skrifaðar þúsundir vís-
indagreina í virt alþjóðleg vísinda-
tímarit þar sem farið er yfir öll gögn
gaumgæfilega. Niðurstöður þeirra
loftslagsrannsókna hafa verið um-
ræðuefni í alþjóðasamfélaginu og
teknar fyrir á fundum G-8 iðnríkj-
anna. Ekkert slíkt gerðist fyrir þrjá-
tíu árum því að tilgátan öðlaðist aldr-
ei neinn hljómgrunn í
vísindasamfélaginu. Lesendur geta
sannreynt það því að William M. Con-
nolley hefur tekið saman allt sem
skrifað var um litlu ísöldina á sínum
tíma; það reynist ekki mikið efni.11
c) Hannes segir á tveimur stöðum:
„Hafís er vissulega að minnka á norð-
urslóðum, en aðeins í svipað horf og
oft hefur verið áður. Ísbreiðan á Suð-
urskautslandinu er á sama tíma að
stækka, og óvenju kalt hefur verið í
veðri víða á suðurhveli. Í júlí á þessu
ári snjóaði í Góðviðru (Buenos Aires),
en það hefur ekki gerst frá 1918“ og
„Í fyrsta lagi hefur oft hlýnað og
kólnað á víxl áður, án þess að menn
verði sakaðir um. Jöklar voru minni á
landnámsöld en nú. Talað hefur verið
um „litlu ísöldina“ 1400-1900, þegar
Tempsá lagði og byggð norrænna
manna á Grænlandi eyddist. Er okk-
ur ætlað að trúa, að hlýnunin nú sé
hin eina í allri loftslagssögunni, sem
sé nær eingöngu af mannavöldum?“
Lítum nú á fullyrðingarnar sem
Hannes varpar fram: 1) Lokaspurn-
ingunni er auðsvarað. Enginn vís-
indamaður hefur haldið því fram að
þær loftslagsbreytingar sem urðu á
jörðinni fyrir daga mannsins væru af
hans völdum og það er ekki fyrr en
með iðnbyltingunni sem maðurinn er
kominn í þá stöðu að geta haft raun-
veruleg áhrif á umhverfi sitt. For-
sendan er því einfaldlega kjánaleg.
En hvað um hin atriðin. 2) Fullyrð-
ing: Sums staðar hefur vissulega
hlýnað, en annars staðar hefur líka
kólnað. Svar: Þetta er algeng aðferð
afneitunarsinna til að draga úr vægi
loftslagsvísinda. Afneitunarvefsíðan
CO2 Science birtir t.d. fréttir af veð-
urathugunarstöð vikunnar, þar sem
fjallað er um staði þar sem hefur
kólnað undanfarinn áratug.12 Hér er
gert ráð fyrir að hnattræn hlýnun or-
saki hlýnun alls staðar og ef hægt sé
að finna staði þar sem hefur kólnað sé
búið að sýna fram á veikleika í kenn-
ingunni, jafnvel afsanna hana. Þetta
er mikill misskilningur og orsakast af
því að menn átta sig ekki á hinum
flóknu ferlum sem stýra hækkandi
hita á jörðinni, en hann verður að
skoða í hnattrænu samhengi. Sé það
gert fer ekki milli mála að það hefur
hlýnað.13 Vísindamenn höfðu t.a.m.
bent á að áhrif koltvísýrings yrðu
meiri á norðurhveli jarðar en á suð-
urhvelinu, en fyrir því eru margar
ástæður. Landmassinn liggur að
mestu norðan við miðbaug og hafið
tekur miklu lengri tíma að bregðast
við hitasveiflum. Annar stór áhrifa-
valdur er ráðandi hafstraumar sem
hindra að heitt vatn frá hitabeltinu
nái að hita upp Suðurskautslandið á
meðan þeir hita óhindrað landsvæði
við Norður-Atlantshafið eins og Ís-
lendingar vita flestir.14 Því má heldur
ekki gleyma að þótt finna megi dæmi
um staðbundna kólnun eru dæmin
um hlýnun yfirgnæfandi. Þannig
verður einnig að skoða jökulmassann
á hnattrænum forsendum eigi menn
að skilja áhrif hnattrænnar hlýn-
unar.15 3) Fullyrðing: „Það var líka
heitt á miðöldum“. Svar: Rannsóknir
benda til þess að hnattræn hlýnun
síðustu áratuga sé nokkuð umfram
það sem gerðist á miðöldum og það
þurfi að fara a.m.k. 1.200 ár aftur í
tímann til að finna sambærilegt hlý-
indaskeið í sögu jarðarinnar.16 „Frá-
bært“ kunna einhverjir að segja.
„Jörðin slapp úr þeim þrengingum
áfallalaust.“ En áhyggjurnar stafa
ekki af því að hitastigið á jörðinni sé
þegar orðið of hátt, heldur af hinu
hvað gerist ef hitnar frekar. Vís-
indamenn óttast að hækki hitinn um
1,1–6,6 gráður á Celcíus fari einhvers
staðar á því bili af stað keðjuverkandi
áhrif sem geti haft í för með sér
hrikalegar afleiðingar.17 Evrópusam-
bandið hefur ákveðið að draga línuna
við hlýnun sem nemur tveimur gráð-
um og við verðum bara að vona að
þau mörk séu ekki of há.
d) Fullyrðing: „En hvað um aukna
virkni sólar? Er hún ekki aðal-
áhrifavaldurinn?“ Svar: Það er rétt
að sólin er aðaláhrifavaldurinn á hita-
stig á jörðinni. Því er það forvitnileg
staðreynd að engar breytingar hafa
orðið á virkni sólar síðustu þrjátíu ár-
in, einmitt á þeim tíma sem mesta
hnattræna hlýnunin hefur orðið. Um
það má meðal annars lesa á heima-
síðu The World Radiation Center, en
mælingarnar fara fram með gervi-
hnöttum til þess að útiloka áhrifa-
valda á jörðu niðri sem gætu skekkt
þær.18 Hjá Max Planck-stofnuninni
(Max Planck Institute for Solar Sys-
tem Research) er einnig að finna
áhugavert líkan sem sýnir fylgnina
milli sólarvirkni og hitastigs á jörð-
inni frá 1850 til 2000. Allt fram til
1970 er skýr fylgni milli sveiflna í sól-
arvirkni og hitastigs, en frá 1970 er
ekki um það að ræða.19 Það er því
rangt að skýringarnar á hlýnun síð-
ustu áratuga megi rekja til virkni sól-
arinnar.20
e) Hannes segir ekki hafa hlýnað
frá 1998, og að það hafi verið
næsthlýjasta ár tuttugustu aldar á
eftir 1934. Þetta er rangt hjá Hann-
esi. Taflan sem hann vísar í á við
Bandaríkin ein21 og enn og aftur verð-
ur að hamra á því að vísindakenn-
ingin um hnattræna hlýnun byggist
ekki á hitafarsupplýsingum frá af-
mörkuðum svæðum jarðarkringl-
unnar. Af hverju getur Hannes þess
ekki í dæminu sem hann tekur að
þetta séu hitafarstölur um Bandarík-
in? Flest ár frá síðasta áratug raðast
nefnilega á topp tíu listann sé litið á
jörðina alla. Hér má svo benda á að
þótt meðalhiti ársins 1998 hafi verið
meiri en næstu ára á eftir er skýring-
anna á því að leita í miklum áhrifum
frá El Niño hafstraumnum það ár.
Ég ætla ekki að ræða þá staðhæf-
ingu Hannesar Hólmsteins að dómari
í breskum yfirrétti hafi komist að
þeirri niðurstöðu að kvikmynd Gores,
An Inconvenient Truth, „mætti sýna í
skólum, en henni yrði að fylgja við-
vörun, enda væru í henni ýmsar
hæpnar eða jafnvel rangar fullyrð-
ingar, og miðaði dómarinn þá við það,
sem viðtekið væri í vísindaheim-
inum“.22 Árni Finnsson hrekur þessa
staðhæfingu í nokkru máli í nýjasta
hefti Herðubreiðar.23 Annar og
þyngri dómur féll í apríl síðastliðnum.
Þá kvað hæstiréttur Bandaríkjanna
upp þann dóm að umhverfisstofnun
Bandaríkjanna, EPA, hefði fulla
heimild til þess að „hamla gegn losun
koldíoxíðs og annarra gróðurhúsa-
lofttegunda og [bæri] í reynd skylda
til þess. Rétturinn segir í dómi sínum
á mánudag að útblástur bíla falli und-
ir loftmengun og því undir stofn-
unina, sem á m.a. að framfylgja lög-
um um hreint loft. EPA verði að
sanna að lofttegundirnar valdi ekki
skaða, ella hljóti stofnunin að beita
sér fyrir því að dregið verði úr los-
un.“24 Úrskurðurinn skipti miklu og
leiddi til þess að harðlínumenn í hópi
repúblikana, með George W. Bush í
broddi fylkingar, neyddust til að
draga í land og setja fram málamiðl-
unartillögur.25 Sönnunarbyrðin hefur
færst yfir til afneitunarsinnanna. Það
er ekki lengur nóg að segja nei.
Um gagnrýna hugsun og hug-
myndafræðilegt hik
Rétt eins og Hannes Hólmsteinn
Gissurarson er ég ekki menntaður í
raunvísindum og hvorugur okkar á
eftir að leggja fram vísindagreinar
sem nýtast til þess að sanna eða af-
sanna kenninguna um hlýnun jarðar.
Ég er aftur á móti þjálfaður í orðræð-
ugreiningu og get beitt henni til þess
að draga fram ýmsar forvitnilegar
hliðar á loftslagsumræðunni eins og
t.d. það hvernig pólitísk sannfæring
Hannesar Hólmsteins stýrir afstöðu
hans til vandamála í raunvísindum.
Ég geri það í löngu máli í grein minni
í Lesbókinni fyrir tveimur vikum og
sömuleiðis í greininni sem birtist í
Ritinu og vísað var til hér að fram-
an.26 Hannes ver sig þó með þessum
orðum: „Á sama hátt og það skiptir
ekki máli um sanngildi vísindalegrar
kenningar, hversu margir eru með
henni eða á móti, breytir engu um
hana, hvað þeim gengur til, sem
styðja hana, eða við hverja þeir hafa
sálufélag.“
Exxon-málpípur og vatns
Í LESBÓK fyrir tveimur vikum sak-
aði Hannes Hólmsteinn Gissurarson
Guðna Elísson um að svara ekki
ýmsum fullyrðingum sínum sem
ganga þvert á kenningar um hlýn-
un jarðar. Guðni segir að með þess-
um fullyrðingum vilji Hannes stýra
umræðunni frá hugleiðingum um
afneitunarrétttrúnaðinn svokallaða
sem á rætur að rekja til náinna
tengsla olíuiðnaðarins við banda-
ríska Repúblikanaflokkinn, en til
þess flokks sæki flestir skoðana-
bræður Hannesar sannfæringu sína
í þessu máli. En Guðni tekur Hann-
es á orðinu og svarar fullyrðingum
hans hér.
Reuters
Sögulegt lágmark Gervihnattamynd NASA frá 16. september sýnir hafís í sögulegu lágmarki.
Vandi loftslagsumræðunnar