Lesbók Morgunblaðsins - 08.12.2007, Blaðsíða 8

8 LAUGARDAGUR 8. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Christian Schoen
schoen@cia.is
Þ
AU eru talin fyrstu
málverkin, norðan
Alpafjalla, þar sem
myndir af nöktum
karli og konu eru veg-
samaðar sem listræn
stefnuyfirlýsing. „Adam og Eva“ Al-
brechts Dürers urðu til fyrir 500 ár-
um.
Í sumar voru enn einu sinni barð-
ar bumbur í Nürnberg fyrir hinn
mikla son borgarinnar, endurreisn-
armálarann Albrecht Dürer. Að
þessu sinni var tilefnið að nú er hald-
ið upp á 500 afmæli stóru málverk-
anna „Adam og Eva“. Meistarinn
skapaði þetta stórvirki listasög-
unnar árið 1507, eftir ferðalag sitt til
Ítalíu. Hátíðahöldin þurftu reyndar
að fara fram án afmælisbarnanna,
því þau hafa verið í Madríd frá miðri
17. öld. Fyrsta parið er orðið of hrör-
legt fyrir löng ferðalög. Í Nürnberg
var reynt að gera gott úr því með því
að stilla upp ljósmyndum af Adam
og Evu í fullri stærð á aðalmark-
aðnum eins og tískusýningarfólki.
Notað var slagorðið „súpermódel“ til
að vekja athygli almennings, en um
leið gafst tækifæri til að láta þessar
stóru myndir virka á sig utan hins
stirðnaða ramma safnanna. Lítil
sýning í Dürer-húsinu var þó ólíkt
dýpri. Þar gaf að líta eftirmynd Ot-
tos Poppelreuthers af parinu frá
árinu 1930. Ellefu árum síðar skrif-
aði listmálarinn, sem lærði hjá Dü-
rer-sérfræðingnum Heinrich Wölffl-
in, ítarlega grein í blað
þjóðernissósíalista „Das Reich“ þar
sem hann kallaði „Adam og Evu“, í
samræmi við ríkjandi hug-
myndafræði, „rasíska fyrirmynd
fyrir Þjóðverja“. En Dürer hafði
hvorki það í huga né heldur skamm-
lífa fegurð „ofurmódela“. Það sem
hann sá fyrir sér var sértæk og tíma-
laus hugsjón.
Frumgerðir mannkyns
Á miðöldum höfðu frumforeldrarnir
það guðfræðilega hlutverk að sýna
þörf mannsins fyrir endurlausn.
Vegna rangrar breytni sinnar áttu
þau sök á hinu daglega erfiði, þján-
ingum, hrörnun og kvalafullum
dauða. Kristin túlkunarhefð sá já-
kvæða umbreytingu í voninni um
Lausnarann, Messías. Af þeim sök-
um voru Adam og Eva alltaf sýnd
sem hluti af hinu stóra samhengi
frelsunarsögunnar. Dürer leysti þau
úr þessu samhengi með koparstung-
unni frá 1504, sem er tímamótaverk,
en þar sýnir hann Adam sem hina
karlmannlegu og Evu sem hina
kvenlegu mynd fullkomnunarinnar.
Í málverkum Dürers er nektin ekki
eiginleiki og heldur ekki klæði synd-
arinnar eða ástríðunnar. Hér er um
að ræða malerískt manifestó hinnar
mannlegu frumgerðar. Þetta er í
fyrsta sinn sem við sjáum, í mál-
verkum norðan Alpafjalla, sjálf-
stæða kvenlega og karllega nekt í
raunstærð. „Adam og Eva“ þurfa
ekki lengur að tengjast frels-
unarsögunni á formlegan hátt. Jafn-
vel þótt formið geti minnt á vængi í
altaristöflu, þá voru þessar myndir
aldrei hugsaðar þannig. Þær vísa
heldur ekki á þörf mannsins fyrir
endurlausn. Dürer skóp miklu frem-
ur með þessum myndum listræna
stefnuyfirlýsingu sem vegsamar
hinn guðlega sköpunarkraft, jafnt
sem sköpunarkraft nýaldarmanns-
ins. „Það er engu líkara en þeir séu í
keppni“, skrifar kunningi Dürers
húmanistinn Caspar Ursinus Velius
árið 1522, „annar sem málari, Al-
bert, hinn sem skapari, Guð“. Eins
og í koparstungunni frægu frá 1504
einbeitir Dürer sér að (listrænni)
sköpun mannsins og að yfirvofandi
paradísarmissi. Dürer undirbýr hér
sviðið fyrir innkomu nýaldarmanns-
ins. Jafnvel þótt það hafi svo sann-
arlega ekki verið efst í huga hans
hefur hann lagt fram mikilvægan
skerf til að gera Adam og Evu ver-
aldlegri og um leið á hann þátt í því
að nektarmyndin, sem listrænt mót-
uð nekt, verður fyrir valinu (einig
norðan Alpafjalla) til að sýna færni
listamannsins.
Nektarmyndirnar – Dürer sjálfur
notaði oft orðið „nakin mynd“ um
þessar myndir sínar – eru nið-
urstaða áralangra tilrauna hans til
að umbreyta hugsjónum listamanna
fornaldar í hans eigin kristilegu list-
sköpun. Hann þróaði myndræna
hlutfallareglu mannsins undir áhrif-
um af enduruppgövtuðum ritum
Virtuvar og verkum ítalskra listmál-
ara. Þannig dregur Adam dám af
Appolló og Eva dregur dám af Ven-
usi. Á bak við hin fullkomnu hlutföll
– þar er um að ræða sértækar
stærðfræðilegar stærðir – opinber-
ast hinn guðlegi sköpunarkraftur
sem á sér engan sinn líka í jarðlífinu
(lengur). Samkvæmt kristinni túlk-
unarhefð hefur syndafallið spillt
mannlegu lífi, ekki síst líkamlega.
„Naktar myndir“ – Málverk
Dürers skoðuð
Málverkin hafa áhrifamikla fjar-
virkni: Fígúrurnar hefja sig upp af
dökkum, óráðnum grunni. Staðurinn
sem þarna er sýndur, þar sem at-
burðirnir eiga sér stað, líkist ekkert
hugmyndum okkar um paradís: Rýr
og grýtt jörð án jurta og dýra (að
skilningstrénu undanskildu og högg-
orminum) umlukin myrku tómi,
þetta er sviðið. Við formlega and-
stæðu hins myrka rýmis og hins
ljósa sköpulags bætist víxlverkandi
myndhverfing hins dauða efnis og
lifandi líkama. Myrkrið vísar til
tómsins sem sköpunin varð til í. Úr
því skapaði Guð. Ljósið, sem tákn
fyrir nærveru Guðs er í myndinni or-
sökin fyrir tilveru fyrstu mannanna.
Adam hefur sköpulag unglings,
andlit hans er skegglaust. Öfugt við
Evu, sem heldur báðum höndum um
hinn „synduga“ við, eða ávöxt, hefur
Adam gripið með vinstri hönd um
granna grein en laufblöð hennar
hylja eins og fyrir tilviljun blygðun
hans. Þessi grein verður síðar, sam-
kvæmt helgisögninni um krossinn,
að trénu sem kross Krists var gerð-
ur úr. Öfugt við Evu er óöryggi í lík-
amsstellingu Adams. Eva er að
sama skapi ákveðin í sinni breytni
sem hann er óráðinn. Hún er í þann
veginn að taka við eplinu sem högg-
ormurinn réttir henni, en er greini-
lega ekkert að hugsa um það, heldur
snýr sjónum sínum og líkama frá
„vettvangi“.
Síðasta augnablikið í Paradís
Dürer býr til hina guðlegu full-
komnun mannsins með því að velja
tímapunktinn rétt FYRIR synda-
fallið – þegar hið guðlega boðorð
tekur gildi en það leiðir til þess að
fullkomnunin glatast. Umfjöllunar-
efnið snýst ekki lengur um guðlega
eða listræna sköpun, heldur um yf-
irvofandi glötun fullkomnunarinnar.
En þetta yfirvofandi fall er greini-
lega af mannlegum toga. Höggorm-
urinn fær hér ekki hið virka hlut-
verk freistarans, sökin er mannsins.
Adam – öfugt við konu sína – er að
reyna að ákveða sig og það gerir
myndmál Dürers sérstakt; ennþá er
allt opið. Ekkert hefur verið ákveðið.
Augnablikið þar sem allir mögu-
leikar virðast opnir, er frosið fast.
Hjá Dürer miðast augnablik ákvörð-
unarinnar nefnilega alfarið við
freistingu Adams. Hann hefur að
vísu ekki gripið ávöxtinn ennþá, en
hann er búinn að brjóta greinina af
hinu forboðna tré. Við vitum: Bitið í
eplið mun opna mannkyninu þá vitn-
eskju að það var einu sinni guðlegs
eðlis og þekkti ekki neyð, þjáningu
og dauða. Við vitum líka að hann
mun bragða á ávextinum.
Fyrsta afleiðing fallsins verður
uppgövtun eigin nektar. Samt sem
áður verður það sem virðist vera til-
viljunarkennd hula nektarinnar ekki
til vegna blygðunarkenndar makans
í myndinni. Hulan er miklu fremur
ætluð áhorfandanum – og um leið
verður hann homo post culpam,
maður sem ber hina upprunalegu
synd. Við, áhorfendurnir, verðum
þannig að umfjöllunarefni mynd-
anna, við erum ekki bara vitni, held-
ur hluti af sögunni.
Staður myndanna
Fyrir hvern urðu þessar dýru mynd-
ir til og fyrir hvaða stað? Elstu
heimildir leiða okkur til Bæheims.
Vitað er að tíu árum eftir að mynd-
irnar urðu til voru þær komnar í
eigu hinnar áhrifamiklu kaupmanns-
fjölskyldu Thurzo, þær voru nánar
tiltekið eign Jóhanns V. biskups frá
Breslau. En hafði hann látið gera
þær? Nokkrum áratugum síðar voru
þær komnar til hinnar keisaralegu
hirðar í Prag. Þar urðu að öllum lík-
indum til, í kjölfar fyrstu Dürer-
endurreisnarinnar svokölluðu, hinar
mikilvægu eftirmyndir frá Mainz
(Landesmuseum) og Flórenz (Uffi-
zie). Frummyndir Dürers urðu hins
vegar hluti af herfangi Svía í þrjátíu
ára stríðinu og voru sendar með
skipi til Stokkhólms. Þar voru nýjar
eftirmyndir gerðar (Sögusafnið)
skömmu áður en myndirnar urðu
aftur, um miðja 17. öld, að leiksoppi
valdastéttarinnar: Kristín – hin
unga drottning Svía sagði af sér, fór
úr landi og snerist til katólsks siðar.
En áróðurshreyfingin sem fór um
Evrópu gegn siðskiptunum var að
miklu leyti fjármögnuð af Philipp
IV. Spánarkonungi. Sem þakklæt-
isvott fékk hann málverk Dürers að
gjöf árið 1654.
En spurningunni um upphaflegan
stað myndanna er enn ósvarað. Upp-
bygging þeirra og hvernig parið
horfir bendir til að myndunum hafi
verið ætlaður staður hægra megin
og vinstra megin við dyr; það væri
vísbending um að myndunum hafi
verið ætlaður ákveðinn staður. Er
hugsanlegt að Dürer hafi gert
myndirnar fyrir Ráðhúsið í Nürn-
berg? Að þær hafi átt að vera gjöf,
eins og var raunin 20 árum seinna
þegar hann gaf myndirnar „Fjórir
Postular“? Ekki verður skorið úr um
það, jafnvel þótt eftirmyndirnar frá
Mainz hafi hangið þarna rúmum
hundrað árum seinna. Dürer hefur
gert myndirnar með ákveðinn stað í
huga og jafnvel af einhverju sér-
stöku tilefni. En það er ljóst að
myndirnar fóru aldrei þangað þar
sem þær áttu að vera. Af hverju? Við
getum bara velt vöngum yfir því.
Kannski var Dürer svolítið á undan
sínum samtíma.
Christian Schoen heldur fyr-
irlestur í Listasafni Íslands í dag kl.
17. Fyrirlesturinn ber yfirskriftina:
Eftirmyndir fullkomleikans
„Adam og Eva“ Dürers 500 ára.
Í fyrirlestrinum verður myndmál
Dürers skoðað út frá þessu umfjöll-
unarefni og þar verður sérstök
áhersla lögð á málverkin í Museo del
Padro í Madríd og sögu þeirra.
Nærmynd Áritun listmálarans við lendar Evu.
Ódauðleg fegurð
» Samt sem
áður verð-
ur það sem
virðist vera
tilviljunar-
kennd hula
nektarinnar
ekki til vegna
blygðunar-
kenndar mak-
ans …
Christian Schoen, fæddur 1970 í
Marburg, nam listasögu, sálfræði og
stjórnmálafræði í Kiel og München.
Hann skrifaði doktorsritgerð sína
um „Adam og Evu“ Albrechts Dü-
rers (Reimar-Verlag, Berlin 2001).
Hann hefur verið forstöðumaður
CIA.IS, Kynningarmiðstöðvar ís-
lenskrar myndlistar síðan 2005.
Útgáfa helguð klassískri list, sam-
tímalist og nýjum miðlum.
Með koparstungu sinni frá 1504 og
hinum stórkostlegu málverkum sín-
um í Prado-safninu frá 1507, skap-
ar Albrecht Dürer (1471-1528)
fyrsta karlmanninn og fyrstu kon-
una sem „eftirmyndir fullkomleik-
ans“. Í fyrsta sinn í sögu listsköp-
unar norðan Alpafjalla miðast
birtingarmyndir Adams og Evu
ekki við frumsyndarana, heldur við
hið fullkomna ástand mannsins fyr-
ir syndafallið.
Adam Eva