Lesbók Morgunblaðsins - 08.12.2007, Blaðsíða 11

Eftir Ólaf Guðstein
olafurgudsteinn@gmail.com
Katja Lange-Müller er þekktur rithöf-undur í Þýskalandi og hefir hlotiðfjöldann allan af verðlaunum aukþess sem bækur hennar hljóta nær
undantekningarlaust góða dóma og seljast vel,
þótt fyrri bækur hennar hafi að vísu ekki selst í
þeim mæli sem Böse Schafe selst um þessar
mundir. Það má auðvitað þakka tilnefningunni.
Katja er fædd árið 1951 í austurhluta Berl-
ínar, nánar tiltekið hverfinu Lichtenberg, þar
sem nýnasistagreyin eru iðin við að láta vita af
tilveru sinni. Þrátt fyrir að vera fædd inn í SED
(austur-þýska kommúnistaflokkinn) gegnum
móður sína, Inge Lange, sem var meðal annars
þingmaður fyrir Austur-Þýskaland, stóð Katja
snemma fyrir andófi. Sautján ára gamalli var
henni til að mynda vikið úr skóla fyrir and-
sósíalíska hegðun. Í framhaldinu menntaði hún
sig sem letursetjari, vann hjá Berliner Zeitung
og hjá austur-þýska sjónvarpinu. Hún var einn-
ig ritstjóri hjá Altberliner-forlaginu, auk þess að
vinna til fjölda ára sem aðstoðarhjúkrunarkona.
Árið 1984 fór hún til Vestur-Berlínar og sneri
ekki til baka fyrr en eftir fall múrsins. Þess má
svo geta að hún dvaldist um mánaðarskeið í
Gunnarshúsi, fyrir nokkrum árum síðan, fyrir
tilstuðlan dvalarstyrks frá Rithöfundasambandi
Íslands og Literarisches Colloquium í Berlin.
Verk Kötju hafa frá því það fyrsta, Wehleid –
wie im Leben (1986), oft unnið með atburði úr
lífi hennar sjálfrar. Oft koma þar fyrir ut-
angarðsmenn og mannleysur af ýmsu tagi, en
þó þannig að áherslan er á hið kómíska og gró-
teska. Inn í það fléttast svo munurinn milli
austurs og vesturs. Um hann er iðulega fjallað á
gamansaman hátt.
Frásögn Böse Schafe er sett upp líkt og löng
minningargrein aðalpersónunnar (í annarri per-
sónu) um elskhuga sinn og við og við er skotið
inn brotum úr dagbókarfærslum hans. Dagbók
hans lendir í fórum hennar, eftir dauða hans.
Aðalpersónan heitir Soja og elskhuginn Harry.
Soja er, líkt og Katja sjálf, fyrrum letursetjari
frá Austur-Berlín. Þegar sagan á sér stað, 1987,
er hún þó komin yfir til Vestur-Berlínar og
vinnur fyrir sér sem blómasali og þess á milli
drekkur hún. Þarna er sem sagt tíminn fyrir
fall múrsins í forgrunni og er komið inn á að-
stæðurnar vestan og austan megin. Hvorum
tveggja er lýst sem frekar óaðlaðandi og óupp-
lífgandi.
Fyrir tilviljun kynnist hún Harry. Hann á að
baki vafasama fortíð í heimi glæpa og eitur-
lyfjaneyslu og framtíðarhorfur hans eru dökkar.
Hann er HIV-smitaður. Í ofanálag er hann frá-
hrindandi og þögull. Hann lætur þó uppi að
hann hafi setið tíu ár í fangelsi fyrir ránstilraun
og sé á skilorði. Skilorði sem hann hafi að vísu
brotið vegna brotthlaups úr eiturlyfjameðferð.
Því verði hann að komast á ný í meðferð til að
honum verði ekki stungið inn á ný.
Eiturlyfjasjúkur HIV-smitaður fyrrum tukt-
húslimur virkar frekar fráhrindandi. Ekki fyrir
Soju smekk þó. Hún verður ástfangin af honum
og reynir hvað hún getur til að aðstoða hann við
að koma lífi sínu í réttan farveg. Hún fær meira
að segja vini sína til þess að hjálpa til við at-
arna. Þannig verður bæði Harry verkefni fyrir
hana, sem og maðurinn sem hana vantaði. Hún
hafði einmitt alltaf átt í erfiðleikum með að
koma karlpeningnum til fylgilags við sig og
gekk það enn verr eftir að hún kom yfir. Fyrir
austan gat hún komið vestanmönnum til. Þar
hafði hún exótíska stimpilinn. Þetta er sem sagt
ástarsaga fólks á jaðri samfélagsins.
Á bókina mætti líta sem eins konar samræður
við látin elskhuga. Er því ekki á ferðinni saga
þar sem plottið skiptir höfuðmáli, heldur er um
að ræða óvenjulega ástarsögu tveggja ut-
angarðsmanna. Ástarsaga þar sem lítið fer fyrir
rómantík í hefðbundnum skilningi. Og raunar
virðist lítið fara fyrir hamingjunni sem slíkri.
Það er frekar svo að Harry hafi verið þarna fyr-
ir hana til að fylla upp í lífstómið innra með
henni. Hún var að vísu ástfangin og er það enn
(ástin nær yfir gröf og dauða), en hvort hann
hafi elskað hana á móti er vafamál. Til dæmis
er ekkert minnst á hana í dagbókarfærslunum.
Hver dagur með honum virðist hafa verið bar-
átta eða áreynsla og hver dagur eftir dauða
hans er það líka. Lýsingar á samlífi þeirra eru
einnig oft á tíðum átakanlegar og er lýst á hisp-
urslausan og gróteskan hátt með talsverðri
áherslu á „líkamsfúnksjónir“. Er til að mynda
hluti bókarinnar þar sem fíkillinn Harry er fall-
inn svo átakanlegur að maður finnur til lík-
amlega …
Líkt og gefur að skilja hefir þessi bók fengið
góða dóma og margir hverjir ritdómaranna hafa
verið djúpt snortnir og sagt, til að mynda, að
bókin sé líkt og minningargrein um sorglega en
ákafa ást, skrifuð af reiði og hryggð, svívirð-
ingum og blíðu, eða í stuttu máli ástaryfirlýs-
ingu sem hrópar til himins; nútíma ævintýri án
„Happy Ending“. Öðrum þræði hafa gagnrýn-
endur einnig hrósað Kötju fyrir málnotkun og
kallað hana ástaryfirlýsingu á krafti og töfrum
hins skrifaða orðs og að þetta sé bók sem skilji
eftir opnar spurningar sem séu þess valdandi að
maður vilji strax, eftir lestur hennar, byrja upp
á nýtt að lesa.
Nú bar umrædd bók ekki sigur úr býtum á
bókamessunni og skal ekki dæmt um hvort það
sé ósanngjarnt eður ei. Hér er þó allavega saga
sem er mótvægi við allar „happy ending“ ást-
arsögurnar sem fyrirfinnast. Ástin er jú blind.
Þetta er reglulega ólukkuleg ástarsaga, en engu
að síður barasta fínasta skáldsaga.
Ólukkuleg ástarsaga
Katja Lange-Müller Þrátt fyrir að vera fædd inn
í austur-þýska kommúnistaflokkinn stóð Katja
snemma fyrir andhófi. Sautján ára gamalli var
henni til að mynda vikið úr skóla fyrir anti-
sósíalíska hegðun.
Á bókamessunni í Frankfurt am Main í byrjun
október voru þýsku bókmenntaverðlaunin í
flokki fagurbókmennta (Deutscher Buchpreis)
afhent í þriðja sinn. Verðlaunin hlaut þýski rit-
höfundurinn Julia Franck fyrir bók sína Die Mit-
tagsfrau (Hádegisfrúin). Sú bók og sá rithöf-
undur er þó ekki til umfjöllunar hér. Katja
Lange-Müller var einnig tilnefnd fyrir bók sína
Böse Schafe (Svartir sauðir) …
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. DESEMBER 2007 11
Eftir Bergþóru Jónsdóttur
begga@mbl.is
Hjá Eddu útgáfu komu nýlega útnokkrar barna og unglinga-
bækur:
Skólasöngleikurinn ( High School
musical) sem byggð er á samnefndri
sjónvarpsmynd
sem sýnd hefur
verið víða um
heim, en hann
höfðar einkum til
krakka á aldr-
inum 9-14 ára.
Núna geta ís-
lenskir krakk-
anna í East High -
skólanum lesið
um ævintýri Troy,
Gabríellu og allra hinna!
Grænir töfrar eftir hina dönsku
Lene Kaaberbøl sem er fjórða bókin í
bókaflokknum úr Galdrastelpurnar
vinsælu. Áður eru komnar út Hjarta
salamöndrunnar, Söngur þagn-
arinnar og Eldur hafsins.
Jólasyrpa 2007 en hún inniheldur
myndasögur. Vinirnir í Andabæ und-
irbúa jólin af kappi og lenda í ýmsum
óvæntum og skemmtilegum ævintýr-
um.
Á hjara veraldar - Pirates sem seg-
ir frá Sjóræningjum Karabíahafsins
sem vöktu athygli í kvikmyndunum
Svörtu perlunni og Dauðs manns
kistu.
Ratatouille – kokkur í klípu fjallar
svo um Remý er svo heppinn að að
búa í París, vinna á frægum veit-
ingastað og elska góðan mat. En
vandamálið er bara að hann er rotta
og hver vill rottu í eldhúsið sitt?
  
Hjá JPV útgáfu er komin út bókinGralli Gormur og dýrin í Afríku
eftir Bergljótu Arnalds, barnabóka-
höfund og leik-
konu, sem áður
hefur sent frá sér
nokkrar bækur
fyrir börn. Þetta
er þriðja bókin
um Gralla Gorm,
músastrákinn
knáa, sem er lær-
lingur hjá galdra-
norn. Bergljót
skrifaði söguna
þegar hún dvaldist í Afríku en þar sá
hún meðal annars górillur í Kongó,
fíla í Sambíu og nashyrninga í Kenýa.
Bókin er myndskreytt af kongóskum
listamönnum, þeim Baelo, Kasereka
og Shongo.
Nornin knáa lendir í óveðri á leið
sinni á Nornaþingið mikla og kúst-
urinn hennar brotnar svo að hún
hrapar niður í frumskóga Afríku.
Gralli þarf að halda af stað á fljúgandi
töfrateppinu Háfleygi til að bjarga
henni. En það er erfitt að hafa uppi á
töfrastafslausri norn í afrískum skóg-
um og Gralli lendir í ýmsum ævintýr-
um og kynnist mörgum dýrum; ljón-
um, krókódílum, fílum og gíröffum –
en nornin finnst svo á óvæntum stað.
  
Hver kannast ekki við að standaráðþrota í matvöruversluninni
og vita ekki hvað á að hafa í kvöld-
matinn? Eld-
að í dagsins
önn er ný
bók frá JPV
útgáfu, sem
leysir þenn-
an vanda –
mat-
reiðslubók
með einföld-
um hversdags- og sunnudagsréttum,
hollum og góðum. Höfundur er Stef-
anía Valdís Stefánsdóttir, lektor í
heimilisfræðum. Í bókinni eru yfir
hundrað fjölbreyttar uppskriftir að
hollum og ljúffengum heimilisréttum
sem eru auk þess einfaldir, fljótlegir
og ódýrir. Ljósmyndir tók Jón Reyk-
dal listmálari. „Í þessari bók er safn
uppskrifta sem ég hef viðað að mér á
mörgum árum og hafa mótað mat-
arhefðir mínar og reynst vel í
kennslu,“ segir höfundur í inngangi
og leggur áherslu á að allir réttirnir
eru settir saman samkvæmt ráðlegg-
ingum Lýðheilsustöðvar um mat-
aræði og næringargildi.
BÆKUR
Ratatouille
Bergljót Arnalds
Eftir Pétur Blöndal
pebl@mbl.is
Það vakti athygli þegar Davíð HjálmarHaraldsson kvaddi sér hljóðs á leirlist-anum, póstlista hagyrðinga, fyrir fáein-um árum. Þá sagðist hann sjálfur hafa
haldið sig til hlés um nokkurt skeið, en að fjörið á
leirnum hefði vakið sig til lífsins. Síðan hefur hann
skemmt félögum sínum á leir með snjöllum kveð-
skap.
Það kom því ekki á óvart þegar Davíð Hjálmar
sendi frá sér limrur í Fyrstu Davíðsbók, sem kom
út í fyrrahaust. Og nú í haust sendi hann frá sér
Aðra Davíðsbók með úrvali af vísum. Nokkrar af
vísunum og limrunum hafa birst í Vísnahorninu,
einnig í Lesbókum, og hann ætti því að vera
bragavinum að góðu kunnur.
Nú er það með limrur á Íslandi að þær hafa
þróast með öðrum hætti en í heimkynnum sínum
á Írlandi, eru ekki eins óheflaðar og klámfengnar,
þó að stundum séu þær oft tvíræðar. En listrænn
metnaður er gjarnan meiri, þær eru meira ab-
strakt, og þess vitaskuld gætt að fimmta línan
komi eins og skrattinn úr sauðaleggnum, sé út í
hött eða jafnvel í hrópandi þversögn við allt það
sem á undan kemur.
Ef til vill er ástæðan fyrir þessari þróun limr-
unnar hér á landi sú að skáld héldu um pennann
frá upphafi, svo sem Þorsteinn Valdimarsson,
Kristján Karlsson, Jóhann S. Hannesson, Þor-
steinn Gylfason og Hrólfur Sveinsson, sem ku
vera í ætt við Helga Hálfdanarson. Það er ekki á
allra færi að feta í fótspor þessara skáldjöfra.
Davíð Hjálmar Haraldsson sýnir það hinsvegar
í Fyrstu Davíðsbók að hann veldur vel limruform-
inu og honum tekst að skapa sér sérstöðu sem
limruskáldi – fitja upp á nýjum yrkisefnum með
frumlegum efnistökum.
Í uppsveitum Önundarfjarðar
ég æfingar stundaði harðar.
Þar var svo bratt
að þegar ég datt
þá var rúm tomma til jarðar.
Það er eftirtektarvert hversu gott vald Davíð
Hjálmar hefur á íslenskri tungu og hann vinnur
raunar oft með orðtök eða málshætti.
Smjörið er kolgrænt í kúpunni
og kasúldin bringan á rjúpunni
á veitingastað
en verst er þó að
kokkurinn situr í súpunni.
Þá gleymir hann því ekki að erfið rímorð ein-
kenna oft góðar limrur.
Gíslín er syndug en sannorð
en syrgir ei löngu týnt mannorð
og getur þess hvað
sig gleðji mest: „að …“
(og hér kæmi hálfgildings bannorð).
Vísurnar í Annarri Davíðsbók yrkir Davíð
Hjálmar um menn og málefni, stundum eru þær
soðnar upp úr fréttum fjölmiðla, stundum grípur
hann eigin hugdettur, stundum falla til tækifær-
isvísur, og allar eiga vísurnar sameiginlegt að
vera í léttum dúr. Enda leggur höfundurinn upp
með að kalla fram bros lesenda. „Allur þessi kveð-
skapur er af léttara taginu, varla er hér að finna
vísu af viti eða römmustu alvöru,“ skrifar hann í
formála. Í Fréttablaðinu kom mynd af konu á
hestbaki. Sneri hún öfugt í hnakknum. Og til varð:
Að lempa hross og leggja á
er listrænt starf og göfugt.
Konunni ekki kenna má
þótt klárinn snúi öfugt.
Oft er broddur í vísunum. Hann yrkir um fram-
haldsskólakennara „sem var vel látinn og vinsæll.
Öfundarmenn hans töldu að hann gerði kynjunum
mishátt undir höfði“:
Fróðleiksþyrstum fraukum brynnir
fræðaþulur kvöldin dimm.
Af hollustu og hefð þeim kynnir
heimadæmið 1 + 5.
Og er Topalov kærði Kramnik fyrir tíðar og
grunsamlegar klósettferðir í heimsmeist-
araeinvígi í skák:
Kramnik getur mátað menn
mögnuð er hans gáfa.
Teflir nú við tvo í senn
Topalov og páfa.
Skrattar og þversagnir
ERINDI » Vísurnar í Annarri Davíðsbók yrkir Davíð Hjálmar um menn og
málefni, stundum eru þær soðnar upp úr fréttum fjölmiðla, stund-
um grípur hann eigin hugdettur, stundum falla til tækifærisvísur, og
allar eiga vísurnar það sameiginlegt að vera í léttum dúr.