Lesbók Morgunblaðsins - 08.12.2007, Blaðsíða 12
12 LAUGARDAGUR 8. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Steinunni Jóhannesdóttur
steinjoh@akademia.is
F
ramundan
kirkjudyrum á
Hólum í Hjalta-
dal stendur leg-
steinn úr rauð-
um marmara
með eftirfar-
andi áletrun:
Þóra Gunnarsdóttir f. 4.2. 1812 d.
9.6. 1882.
Háa skilur hnetti
himingeimur.
Blað skilur bakka og egg.
En anda sem unnast
fær aldregi
eilífð að skilið.
J.H.
Þóra hvílir í kirkjugarðinum í fjöl-
skyldureit séra Benedikts Vigfús-
sonar (d. 1868) og konu hans Þor-
bjargar Jónsdóttur (d. 1877),
tengdaforeldra einkadóttur hennar,
Sigríðar, sem lést ári á eftir móður
sinni. Eftir langt hnignunarskeið
hafði biskupsstóll og latínuskóli ver-
ið lagður niður á Hólum 1801 að kon-
ungsboði og jörðin komist í einka-
eign. Séra Benedikt og Þorbjörg
keyptu staðinn 1824, endurreistu
hann og urðu auðug mjög en sonur
þeirra Jón, maður Sigríðar Hall-
dórsdóttur, drakk síðan út for-
eldraarfinn og flutti allslaus ekkju-
maður með sonum sínum til
Vesturheims 1887. Þar á Þóra Gunn-
arsdóttur afkomendur sem felldu tár
við leiði formóður sinnar þegar þau
heimsóttu Hóla í vígslubiskupstíð
Bolla Gústafssonar og konu hans
Matthildar Jónsdóttur. Þau hjón
settu steininn á leiðið í tengslum við
lýðveldishátíðina 1994.
Þetta síðtilkomna minningarmark
um Þóru er til vitnis um þann trúnað
sem flestir sem til þekkja hafa lagt á
söguna að baki einu fegursta kvæði
Jónasar Hallgrímssonar, Ferðalok-
um. Kvæðið, sem í uppkasti hét bæði
Ástin mín og Gömul saga, virðist ort
sem síðbúin kveðja til umræddrar
konu sem Jónas kynntist á ferðalagi
rúmlega tvítugur en hún var þá 16
ára og þau fóru ríðandi á hestum
norður Sand sumarið 1828. Þóra var
þá að flytja búferlum með föður sín-
um séra Gunnari Gunnarssyni frá
Reykjavík í Laufás við Eyjafjörð og
Jónas, sem enn átti ólokið síðasta
vetrinum í Bessastaðaskóla, gerðist
fylgdarmaður þeirra heim í Öxnadal.
Í kvæðinu eru tvö örnefni sem vísa
til vegar, Galtará og Hraundrangi.
Skáldið lýsir ástarbríma ungmenna
á heiðum uppi, innilegum atlotum og
grunleysi um ævilangan aðskilnað
sem beið þeirra. Það horfir á sjálft
sig að ferðalokum sem hryggan
svein í djúpum dali, en lyftir ást-
arsorg sinni og annarra til stjarn-
anna með lokaerindinu sem nú prýð-
ir legstein Þóru.
Í bók sinni Rauðamyrkri ræðir
Hannes Pétursson um „fjallaferðina
eilífgullnu“ og síðar í Kvæðafylgsn-
um í kaflanum Aldur Ferðaloka
nefnir hann kvæðið „óðinn um sam-
fylgd og viðskilnað Jónasar og
Þóru“. Hannes vitnar í eldri höfunda
sem skrifað hafa um kvæðið og
kveikju þess, Hannes Hafstein,
Matthías Þórðarson, Indriða Ein-
arsson, Tómas Guðmundsson o.fl.
Allir virðast taka söguna að baki
gilda. Sama er að segja um Vilhjálm
Þ. Gíslason í bókinni Jónas Hall-
grímsson og Fjölnir (AB 1980). Páll
Bjarnason bókmenntafræðingur
fjallar um ástarkveðskap Jónasar og
Bjarna Thorarensens í kandídats-
ritgerð sem birtist í Studia islandica
28. hefti 1969 og rekur stuttlega
sögu þriggja kvenna sem telja má að
hafi skipt Jónas nægilega miklu máli
til að verða honum að yrkisefni. Þær
eru auk Þóru, Christiane Knudsen,
dóttir kaupmannsekkju í Landakoti,
sem hann felldi hug til á Reykjavík-
urárunum 1829-1832 og Hólmfríður
Jónsdóttir prests í Reykjahlíð í Mý-
vatnssveit, þar sem hann dvaldi við
rannsóknir sumarið 1839. Páll tengir
nöfn hverrar um sig tilteknum
kvæðum, eins og fleiri hafa gert en
segir. „Ástir Jónasar og Þóru hafa
orðið að einu ljúfsárasta ástaræv-
intýri Íslendinga, og Ferðalok eru
það ástarkvæði Jónasar sem markað
hefur skýrust spor í skáldskap. Orð-
um sínum til stuðnings vitnar Páll
Bjarnason til kvæða eftir Snorra
Hjartarson, Davíð Stefánsson, Ólaf
Jóhann Sigurðsson, Pál H. Jónsson
og Matthías Johannessen þar sem
vísað er til Ferðaloka og sögu Jón-
asar og Þóru. Seinna bættist und-
irrituð í hóp þeirra sem lagt hafa út
af sögunni í leikriti, samnefndu
kvæðinu, sem sýnt var í Þjóðleikhús-
inu leikárið 1993-94. Kveikjan að
leikritinu var þó ekki kvæðið sjálft
heldur frásögn í útvarpsþætti af yf-
irþyrmandi sorg Þóru þegar hún
heyrði það flutt í fyrsta sinn.
Sögur kvenna
Úr ævi og starfi íslenskra kvenna
hét þáttaröð í Ríkisútvarpinu sem
Björg Einarsdóttir rithöfundur sá
um snemma á níunda áratug síðustu
aldar. Þar fjallaði hún eitt sinn um
Þóru Gunnarsdóttur undir yf-
irskriftinni „Unga stúlkan og ást-
arljóðið“. Björg rakti sögu Þóru
fram að því hún heyrði kvæðið
Ferðalok flutt þar sem hún var
stödd í brúðkaupsveislu og Jónas
var nýlátinn. „Hún á að hafa skilið
við hverja höfundur ljóðsins átti,
skilið hversu heitt hann unni henni
og munað alla tíð. Varð hún harm-
þrungin mjög og lagðist upp í rúm
og lá fyrir það sem eftir var dags.“
Það var 33 ára gömul kona sem
þannig brást við flutningi kvæðisins,
sem birtist í Fjölni 1845. Hún var
prestsmaddama á Eyjardalsá í
Bárðardal, gift séra Halldóri
Björnssyni prófasti, sem var 14 ár-
um eldri en hún og átti með honum
fyrrnefnda dóttur, auk þess sem hún
var stjúpmóðir Björns, uppkomins
sonar Halldórs af fyrra hjónabandi,
verðandi skálds. Frásögn af þessum
dramatísku viðbrögðum Þóru varð-
veittist í munnlegri geymd innan
fjölskyldu hennar en kom fyrst á
prent í tímaritinu Iðunni 1924-1925 í
greininni Ferðalok eftir Matthías
Þórðarson, þá höfð eftir hálfsystur
hennar, Kristjönu Gunnarsdóttur,
móður Hannesar Hafstein. Í inn-
gangi að greininni stendur eftirfar-
andi: „Frú Kristjana kvað móður
sína, stjúpu Þóru, hafa sagt sér, eftir
sögusögn föður síns, séra Gunnars
Gunnarssonar í Laufási, frá æsku-
ástum þeirra Jónasar og Þóru, og
ferðinni norður um vorið 1828.
Gildi heimilda
Það er varla fyrr en með ævisögu
Páls Valssonar um Jónas, því efn-
ismikla og glæsilega verki sem hlaut
Íslensku bókmenntaverðlaunin
1999, að brigður eru bornar á sög-
una að baki kvæðinu. Fram að ævi-
sögu Páls höfðu skáldin og fræði-
mennirnir aðeins skipst í lið
varðandi aldur Ferðaloka, hvort
það væri æskukvæði ort strax í
kjölfar ferðarinnar sem lýst er eða
eitt af síðustu kvæðum hins full-
þroska skálds. Hannes Pétursson
færir svo sannfærandi rök fyrir
seinni skoðuninni að Páll telur að
ekki þurfi að deila frekar um hve-
nær á skáldferlinum Jónas hafi ort
kvæðið. Því er ég sammála. Hins
vegar er ég ósammála Páli Valssyni
um að unnt sé að gera ágreining
um tilefni kvæðisins og að heimild-
irnar „séu þess eðlis að þær ber[i]
að taka með fyrirvara“. (Bls. 41).
Heimildanotkun Páls er mjög
umfangsmikil og vönduð að sjá og
því skýtur skökku við hvernig hann
fer með þessa „Gömlu sögu“. Grein
Matthíasar er ekki í heimildaskrá
ævisögunnar og hvergi vitnað beint
til hennar. Páll notar sem sé ekki
elstu heimildina en endursegir sög-
una heldur frjálslega og sleppir
veigamiklum atriðum. Hann getur
ekki um að sagan sé komin frá séra
Gunnari sjálfum og segir ekki held-
ur frá viðbrögðum Þóru við flutn-
ingi Ferðaloka. Viðbrögð konunnar
eru þó lykilatriði því Þóra hefði
tæplega lagst í rúmið „harm-
þrungin mjög“ nema vegna þess að
kvæðið opnaði illa gróið sár í hjarta
hennar. Hún þekkti sjálfa sig sem
ferðafélaga skáldsins, stúlkuna
sem hann hló með á heiði, þáði af
blómsveig, greiddi lokka við Galt-
ará og hélt á hesti í hörðum
straumi.
Samfylgd séra Gunnars, Þóru og
Jónasar lauk á Steinsstöðum á móts
við Hraundranga og eftirfarandi er
haft eftir Kristjönu Gunnarsdóttur:
„En áður en þeir séra Gunnar
skyldu bað Jónas hann um Þóru.
Gunnar kvað þau enn of ung til að
það mál yrði bundið fastmælum þá
þegar. Framtíðin var óviss, kvað
hann, og réttast að sjá hverju fram
yndi um hag þeirra á næstu árum og
hvort þau bæru þá tryggð hvort til
annars. Vildi hann ekki heita Jónasi
meynni að sinni.“
„Sjálfur skrifar Jónas hvergi staf
um þessa ferð né heldur hinar
meintu ástir“ (bls. 40), segir Páll
Valsson og er sú fullyrðing undarleg
í ljósi þess hve berort og opinskátt
kvæðið Ferðalok er. Það kom eins
og hrapandi stjarna í höfuðið á kon-
unni sem hlaut að taka það til sín.
Sorgarviðbrögðin voru ósjálfráð og
að þeim urðu vitni.
Það er eðli ástamála að af þeim
eru í það minnsta tveir til frásagnar.
Jónas afhjúpaði söguna með sín-
um hætti. Þóra með sínum.
Uppvöxtur Þóru
Þóra var fædd á Esjubergi á Kjal-
arnesi, „óegta barn Gunnars Gunn-
arssonar stúdents í Reykjavík og
Guðrúnar Jónsdóttur vinnu-
konu … hans fyrsta brot, en hennar
annað, bæði ógift,“ segir í kirkju-
bókum,
Guðrún hafði verið þjón-
ustustúlka á heimili Geirs Vídalíns
biskups í Reykjavík á sama tíma og
Gunnar var skrifari biskups. Þegar
upp komst um ástand konunnar var
hún send burt til frænku sinnar í
sveitinni.
En þótt biskupsritarinn kærði sig
ekki um að giftast barnsmóður sinni
þá segja heimildir að hann hafi látið
sér annt um dóttur sína, „haft veg og
vanda af uppeldi hennar og lýst hana
ektaborna til arfs eftir sig“. Hann
kom henni í fóstur á tveim bæjum á
Kjalarnesi en að lokum í Reykjavík
þar sem hún var frá níu ára aldri á
heimili landfógetahjónanna, Sig-
urðar Thorgrímsen og Sigríðar Ví-
dalín, bróðurdóttur Geirs biskups.
Þóra varð þeim sem fósturdóttir.
Tildrög þess að unga stúlkan fór
hina frægu ferð norður voru þau að
föðurafi hennar, séra Gunnar Hall-
grímsson, sem verið hafði prestur í
Laufási við Eyjafjörð, lést snemma
árs 1828, Gunnar yngri sótti um
brauðið eftir föður sinn, tók prest-
vígslu 1. júní og um mánuði síðar
hélt hann norður á bóginn með hina
16 ára dóttur sína. Hann mun hafa
ætlað henni að vera sér til halds og
trausts og hússtarfa á prestssetrinu
því hann var enn ógiftur þótt kominn
væri hátt á fimmtugsaldur. Jónas
var sem fyrr segir á leið heim til
móður sinnar sem bjó ekkja á
Steinsstöðum í Öxnadal. Um fram-
haldið segir hálfsystir Þóru: „Hún
unni mjög Jónasi og vildi bíða þess
að þau gætu ázt. Höfðu þau skrifast
á eftir samfylgdina um vorið.“ Ekki
varð af því að Jónas endurnýjaði
bónorðið og Þóra kann að hafa frétt
að hann hafi fundið aðra, Kristjönu
Knudsen, sem hún hlýtur að hafa
þekkt til því þær ólust upp í sömu
götunni í smábænum Reykjavík.
Þegar Jónas hvarf af landi brott
haustið 1832 beið Þóra enn í tvö ár
áður en hún giftist vonbiðli sínum,
fyrrum aðstoðarpresti í Laufási,
ekkjumanninum séra Halldóri
Björnssyni „hálfnauðug“ að sögn
Kristjönu Gunnarsdóttur. Það var
tvöfalt brúðkaup því sama dag, 9.
október 1834, gekk faðir hennar að
eiga Jóhönnu Christiönu Gunnlaugs-
dóttur Briem. Þóra fluttist með
manni sínum að Eyjardalsá í Bárð-
ardal og ól dóttur á þriðja ári hjóna-
bandsins. Fleiri börn fæddi hún
ekki.
Jónas á ferð
Það er óvíst hve miklar spurnir Þóra
hefur haft af námi og störfum Jón-
asar eftir að hann hélt til Kaup-
mannahafnar. Tímaritið Fjölnir hef-
ur þó væntanlega borist inn á heimili
hennar þar sem maður hennar til-
heyrði menntastéttinni og var ví-
ciprófastur í Þingeyjarsýslum þegar
þau giftust en tók að fullu við emb-
ættinu af föður sínum í ágúst 1840.
Séra Halldór var einn þeirra sem
fengu spurningarnar 70 dagsettar
30. apríl 1839, sem deild Bók-
menntafélagsins í Kaupmannahöfn
sendi til allra presta og prófasta
landsins. Svörin áttu að verða
grunnur að vísindalegri Íslandslýs-
ingu og framtíðarverkefni Jónasar.
Halldór svarar með þurrlegum inn-
gangi en skýrsla hans um Eyj-
ardalsár- og Lundarbrekkusóknir er
greinargóð og vel samin. Hún barst
Bókmenntafélaginu 1840. Séra
Gunnar í Laufási og séra Björn Hall-
dórsson í Garði, tengdafaðir Þóru,
luku sínum skýrslum sama ár. Þóra
hefur því óhjákvæmilega vitað af
þessu umtalaða verkefni sem
klerkastéttinni var ætlað að leysa af
hendi.
Þegar Jónas hóf rannsóknarferðir
sínar um Ísland, nýbakaður nátt-
úrufræðingur með styrk frá Dönum
sumarið 1839, heyrði það undir hann
að ýta við prestunum og hvetja þá til
svara enda heimsótti hann marga. Á
leið um Þingeyjarsýslur virðist hann
þó hafa sneitt hjá víciprófastinum á
Eyjardalsá. Hann hafði vikuviðdvöl
á Grenjaðarstað og fór út á Húsavík
og Tjörnes áður en hann hélt austur
Varð hún harmþru
Um viðbrögð Þóru Gunnarsdóttur
við Ferðalokum Jónasar
» Viðbrögð konunnar eru þó lykilatriði því Þóra
hefði tæplega lagst í rúmið „harmþrungin mjög“
nema vegna þess að kvæðið opnaði illa gróið sár í
hjarta hennar. Hún þekkti sjálfa sig sem ferða-
félaga skáldsins, stúlkuna sem hann hló með á
heiði, þáði af blómsveig, greiddi lokka við Galtará
og hélt á hesti í hörðum straumi.
Hún á að hafa skilið við hverja höf-
undur ljóðsins átti, skilið hversu
heitt hann unni henni og munað
alla tíð. Varð hún harmþrungin
mjög og lagðist upp í rúm og lá fyr-
ir það sem eftir var dags
Ferðalok Harmþrungin mjög. Halldóra Björnsdóttir í hlutverki Þóru í
leikriti Steinunnar Jóhannesdóttur Ferðalokum í Þjóðleikhúsinu 1993.
Ljósmynd: Þjóðleikhúsið, Grímur Bjarnason.