Lesbók Morgunblaðsins - 15.12.2007, Blaðsíða 9
„blað lýðsins og þjóðernisflokksins – opposi-
tionsblað“. Jón varð brautryðjandi í blaða-
mennsku hérlendis með því að halda fram
stefnu þjóðfrelsismanna, veita stjórnvöldum
aðhald með umfjöllun sinni og með því að
vera fyrsti blaðamaðurinn sem hafði raun-
verulega atvinnu af starfinu um árabil. Með
þessu taldi þáverandi ritstjóri Þjóðólfs,
Hannes Þorsteinsson, að Jón hefði hafið ís-
lenska blaðamennsku „til vegs og virðingar,
og sýnt, að hún væri „vald“, sem menn ættu
að óttast og virða.“
Hetjan og skugginn
Jóns Guðmundssonar er helst minnst sem
blaðamanns, þótt hann hafi ekki síður verið í
eldlínu stjórnmálanna en Jón Sigurðsson.
Hvers vegna fellur hans hlutur nánast í
gleymsku og Jón Sigurðsson verður þjóð-
hetja?
„Jón Guðmundsson dýrkaði Jón Sigurðsson
og sá hvað hann var mikill afburðamaður. Í
bréfi til hans frá árinu 1859 segir hann til
dæmis: „Í okkar samvinnu hef eg verið
skuggi þinn og tek mér til æru, ef sagan get-
ur sett mig svo hátt.“ Á Þingvallafundi 1855
flutti Jón Guðmundsson setningarræðu og
sagði: „Vér eigum fáa öfluga, áreiðanlega
leiðtoga, þá er vilji leggja sitt líf við vort líf –
það vitið þér sjálfir – vér eigum ekki nema
einn – þó má ske nokkrir hafi góðan vilja,
ekki nema einn mann sem vér getum kallað
öflugan, óbilugan leiðtoga, sem hefur lagt hin
beztu ár sín og krapta og atvinnu í sölurnar
fyrir yður!“ Þetta var nokkurt vanmat á eigin
forystuhæfileikum því honum fannst hann
sjálfur ónýtur ef Jón Sigurðsson kom ekki til
þings.“
Bjó Jón Guðmundsson ekki líka til hetju-
myndina af Jóni Sigurðssyni með skrifum
sínum?
„Jú, það má áreiðanlega orða það svo. En
margir gleymast í sögunni – kannski flestir.
Þó gæti skipt máli að Jón Guðmundsson lenti
stundum í andstöðu við Jón Sigurðsson, þótt
hann tæki alltaf fram að hann fylgdi grund-
vallarstefnu hans. Þeir voru sammála um
kjarnann. Í bréfunum kemur glöggt fram að
þeir voru ekki alltaf sammála. En það var
gríðarlegur styrkur fyrir Jón Sigurðsson að
hafa Jón Guðmundsson þó að fleiri yrðu trún-
aðarmenn hans síðar.“
Ágreiningur Jóna
„Þótt bréfin milli nafnanna séu hlýleg og þeir
stæli hvor annan í langvinnri baráttu stjórn-
málanna eru þau þó stundum með skeytum
og vinirnir segja hvor öðrum til syndanna,“
segir Einar. „Það virðast vera ýfingar í ein-
lægni sagðar. En það má líka sjá að þeir
ásaka hvor annan um að „sleikja sig upp við
Dani“, til dæmis þegar Jóni ritstjóra finnst
Jón forseti of hallur undir þá „dönsku herra“,
eins og hann skrifar í bréfi, eða þegar Jón
forseti ásakar Jón ritstjóra um það sama með
endurteknum umsóknum um embætti. En
bak við svona ásakanir hygg ég að hafi auð-
vitað ekki verið nein alvara.“
Þrisvar sinnum varð alvarlegur ágreiningur
milli samherjanna. Fyrst var það fjárkláða-
málið upp úr 1856. „Þá var deilt um hvort
skera ætti niður eða beita lækningum. Þingið
var tvíátta og Jón Guðmundsson aðhylltist
lækningaleiðina að hluta, en taldi að einnig
þyrfti að beita niðurskurði. Hans skoðun var
að landstjórnin og embættismannakerfið væri
með þeim hætti að lækningar dygðu ekki ein-
göngu enda vantaði bæði meðul og lækna.
Jón Sigurðsson vildi hins vegar að lækn-
ingum yrði beitt einvörðungu. Aftur deildu
nafnarnir árið 1856-1857 þegar Frakkar ósk-
uðu eftir því að setja á fót fiskverkunarstöð í
Dýrafirði. Jón Guðmundsson var því mótfall-
inn en nafni hans hlynntur. Þetta stóð í tvö
eða þrjú ár, þeir höfðu ólík sjónarmið.“ Enn
varð ágreiningur árið 1865 þegar Danir buðu
Íslendingum fjárforræði. Jón Sigurðsson
reiknaði háar kröfur byggðar á því sem hann
taldi Dani skulda Íslendingum, en Jón Guð-
mundsson taldi réttast að taka tilboðinu og
ekki meta réttindin í peningum. „Upp úr
þessu varð allmikið þref milli Jónanna. Engar
bréfaskriftir voru milli þeirra í ár, frá 1867 til
áramótanna 1868-1869. Jón Guðmundsson
taldi sér misboðið þegar Jón Sigurðsson lét
Halldór Kr. Friðriksson, ritara á Alþingi,
skrifa með sér undir bænaskrá í stjórnskip-
unarmálinu, enda þótt Jón Guðmundsson ætti
stærstan þátt í samningu hennar. Hann lýsti
því þá meðal annars yfir í Þjóðólfi að Jón
Sigurðsson hefði „misbeitt sínu forsetavaldi“.
Kannski féll skuggi á Jón Guðmundsson eftir
að þetta mál varð bert.“
Umhverfið kveikir söguáhugann
Einar Laxness er löngu þjóðkunnur sagn-
fræðingur en þekktast mun vera uppflettirit
hans, Íslandssaga frá a-ö, sem kom fyrst út
árið 1974 en hefur verið endurútgefið, síðast í
þremur bindum árið 1995. Einar var lengi
menntaskólakennari en einnig fram-
kvæmdastjóri Bókaútgáfu Menningarsjóðs og
skjalavörður í Þjóðskjalasafni Íslands. En
hvers vegna valdi hann sér sagnfræðina og
hvað var það við nítjándu öldina sem heillaði
hann?
„Ég fékk ungur áhuga á sögu. Þá dettur
manni í hug kennslubók í Íslandssögu eftir
Jónas frá Hriflu. Hún innrætti manni
þjóðernishyggju og stælti okkur til hrifningar
á dáðum forfeðranna og leiddi okkur inn í
heim Íslendingasagnanna. Hún fordæmdi
ófrelsi liðinna alda og sá framundan glæsilegt
tímabil þjóðarinnar í sjálfstæðu lýðveldi.
Þetta var kjarnmikil undirstaða. Og á mínum
unglingsárum bættist við heimsstyrjöldin og
áhugi á orsökum hennar og afleiðingum, lífleg
stjórnmálabarátta á stríðsárunum og lýðveld-
isstofnunin. Svo eru mér minnisstæðir sögu-
kennarar í gagnfræða- og menntaskóla. Þeg-
ar maður hugsar um þetta þá er nú ýmislegt
sem kemur upp; það geta verið áhrif frá
sögulegum skrifum föður míns, Halldórs Lax-
ness, sem komu fram í Íslandsklukkunni. Og
ekki síður áhrif frá því sem Einar Arnórsson,
afi minn, skrifaði, en auk lögfræðinnar var
hann afkastamikill í sagnfræði. Svo má minn-
ast þess líka að hann var forseti Sögufélags á
uppvaxtarárum mínum og áhrifamikill stjórn-
málamaður um hríð.“
Þessi áhugi var þá bæði í fjölskyldunni og
samfélaginu?
„Já, hann var það, umhverfið var ansi mót-
að af þessu. Afi minn var ráðherra um skeið
og síðan var hann einn helsti höfundur
sambandslaganna 1918 um fullveldi Íslands.“
Starfsvettvangur sagnfræðings
„Hugur minn stóð til sögunáms og ég innrit-
aðist í íslensk fræði – Íslandssagan var hluti
af því. En svo var fyrirferðin á bókmennt-
unum og málfræðinni svo mikil að nokkrum
árum síðar, þegar kostur var að taka sagn-
fræðina sérstaklega, dreif ég mig strax í það
og tók dönsku sem aukagrein. Þorkell Jó-
hannesson, kennari minn í Háskólanum, sem
var þá forseti Sögufélags, fékk mig til að taka
saman prófritgerð um ævi Jóns Guðmunds-
sonar og stjórnmálastörf hans, sem var svo
gefin út af Sögufélagi árið 1960 undir titl-
inum Jón Guðmundsson alþingismaður og rit-
stjóri. Þættir úr ævisögu. Eftir próf var ég
kominn í skrifstofustarf hjá samvinnufélagi
hér í bænum. Ég ætlaði alltaf í framhaldsnám
og störf sem tengdust sagnfræði. Mér fannst
ómögulegt að vera útskrifaður úr háskóla og
vera svo að vinna við eitthvað allt annað.
Á mínum skólaárum var ekki um það að
ræða að hafa atvinnu af sagnfræðirann-
sóknum eða útgáfu. Þá var fátt annað í boði
eftir kandídatspróf en að kenna í gagnfræða-
skóla, menntaskóla eða í besta falli háskóla.
Starf sagnfræðings var bundið skólakennslu.
Ef maður var heppinn með stundatöflu og
hafði stund afgangs gat maður kannski sinnt
sagnfræðistörfum. Ég kenndi fyrst í gagn-
fræðaskóla og síðan við Menntaskólann við
Hamrahlíð. Þegar Menningarsjóður fór að
vinna að því að gefa út alfræðibók komst ég í
sumarvinnu þar til að skrifa um Íslandssög-
una og vann við það í tómstundum í fjögur
ár.“ Þetta var Íslandssaga frá a-ö, sem var
fyrst gefin út í tveimur bindum. Hún var síð-
ar endurskoðuð og endurútgefin eftir að Ein-
ar var farinn til starfa á Þjóðskjalasafninu og
kom þá út í þremur bindum.
Persónur og þjóðerni
Hvað var það við Jón Guðmundsson sem
heillaði þig, pólitískt hlutverk hans eða per-
sóna?
„Ég hugsa að það hafi verið fyrst og
fremst hans pólitíska hlutverk til að byrja
með, en svo persónan líka. Ég hef alltaf haft
gaman af ævi og örlögum manna í sögunni –
þetta var nú dálítið merkileg ævi, að vera
svona til hliðar við Jón Sigurðsson – að vera
leiðtogi innanlands og hlýða svo foringjanum
í Kaupmannahöfn.“
Tengsl Einars við Jón Guðmundsson og
pólitíska atburði nítjándu aldarinnar voru á
sinn hátt einnig persónuleg. Hann minnist
þess að amma hans, Sigríður Þorláksdóttir,
sem var fædd árið 1877, sagði honum stund-
um frá afa sínum, séra Ólafi Einarssyni John-
sen á Stað á Reykjanesi, sem var einn af
„æsingamönnum“ þjóðfundarins 1851. Systir
Ólafs var Ingibjörg, eiginkona Jóns Sigurðs-
sonar, en þau voru bræðrabörn. Sömuleiðis
hitti Einar dótturson Jóns Guðmundssonar,
Jón Krabbe, í Kaupmannahöfn árið 1961 og
færði honum þá bókina sem hann hafði skrif-
að um þá fjölskyldu. „Svona getur sagan
staðið nærri manni.
En bókin sem ég skrifaði um Jón Guð-
mundsson myndi vera skrifuð öðruvísi núna.
Hún er í þjóðernissinnuðum anda, eins og
tíðkaðist þá. Maður var gagntekinn af lýð-
veldisstofnuninni og þjóðernisstefnu, eins og
ég lýsti. Og svo var það róttækni þeirra tíma
– andúð gegn hersetunni var sterk. Í öllum
flokkum var andstaða gegn því að Ísland yrði
herstöð áfram þótt menn gætu eftir atvikum
haft samúð með Bandaríkjamönnum eða
Rússum. En það var nýbúið að stofna lýð-
veldi og við áttum að vera herstöð áfram!
Þetta var mikil driffjöður sem rak mann
kannski í fangið á öflum sem maður er and-
stæður síðar á ævinni og ekkert hrifinn af.
Það var einkenni tímans. Ef bókin væri end-
urskoðuð núna yrði mörgu breytt, bæði í
orðalagi og framsetningu. Allt breytist í tím-
ans rás.“
Að lokum talar Einar um sagnfræðina.
„Hún hefur einlægt verið mér uppspretta
gleði og sönn lífsfylling í margvíslegum
myndum – ekki síst að kynnast þjóðfrels-
isbaráttu 19. aldar og minnisstæðustu fulltrú-
um hennar, vinunum Jóni Sigurðssyni forseta
og Jóni Guðmundssyni ritstjóra.“
ar
Jónas frá Hriflu. Hún innrætti manni
dingasagnanna.“ Höfundur er sagnfræðingur.
Jón Guðmundsson ritstjóri Fyrsti blaða-
maðurinn sem hafði raunverulega atvinnu af
starfinu um árabil.
» „Þótt bréfin milli nafnanna
séu hlýleg og þeir stæli hvor
annan í langvinnri baráttu
stjórnmálanna eru þau þó
stundum með skeytum og vin-
irnir segja hvor öðrum til synd-
anna,“ segir Einar. „Það virðast
vera ýfingar í einlægni sagðar.
En það má líka sjá að þeir ásaka
hvor annan um að „sleikja sig
upp við Dani“, til dæmis þegar
Jóni ritstjóra finnst Jón forseti
of hallur undir þá „dönsku
herra“, eins og hann skrifar í
bréfi, eða þegar Jón forseti
ásakar Jón ritstjóra um það
sama með endurteknum um-
sóknum um embætti.
Morgunblaðið/Kristinn
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 15. DESEMBER 2007 9