Lesbók Morgunblaðsins - 15.12.2007, Blaðsíða 13

tímann til að finna jafnmikla hlýnun og nú.
Hætta sé því á ferð. Ég er hér ekki sannfærður
eins og Guðni. Jafnvel þótt hlýnunin nú sé að
einhverju leyti af mannavöldum (sem kann vel
að vera), sé ekki af henni bráð vá.
– Ég hafði minnt á þá kenningu, að virkni sól-
ar valdi mestu um loftslagsbreytingar. Guðni
viðurkennir, að svo hafi verið, þegar litið er um
öxl til síðustu árþúsunda. Furðugóð samsvörun
er milli hlýnunar jarðar og virkni sólar. En
Guðni telur, að engar breytingar hafi orðið á
virkni sólar síðustu þrjátíu ár, þegar hlýnunin
hafi verið hvað mest. Helstu formælendur sól-
virknikenningarinnar, Henrik Svensmark og
Eigil Friis-Christensen, telja sig hins vegar
geta skýrt þetta. Ég get ekkert sagt um þetta
annað en það, að líta verður á þetta til langs
tíma, ekki skamms.
Hverju svarar
orðræðusérfræðingurinn ekki?
Það ræður engum úrslitum um kenninguna um
bráða vá vegna hlýnunar jarðar af mannavöld-
um, þótt ekki hafi hlýnað í Bandaríkjunum síð-
ustu níu ár. Meta verður kenninguna til lengri
tíma. Það ræður ekki heldur neinum úrslitum
um sólvirknikenninguna, þótt virkni sólar hafi
ekki aukist síðustu þrjátíu ár, en hlýnað um leið.
Meta verður kenninguna til lengri tíma. Þetta
eru flókin ferli og margir þættir að verki í einu.
Þótt Guðni sé orðræðusérfræðingur, má hann
ekki velja sér viðmið að eigin geðþótta. Ef norð-
urhvel jarðar er heppilegra viðmið en suð-
urhvelið, hvers vegna eru Bandaríkin (með alla
sína losun gróðurhúsalofttegunda) þá til dæmis
ekki heppilegra viðmið en önnur svæði jarðar?
Svör Guðna eru furðuveik og mótsagnir í máli
hans. Merkilegri er þó þögn hans um ýmsar
ábendingar mínar. Ein var, að viðvörun Rachel-
ar Carsons við skordýramótefninu D. D. T. í
einu fyrsta umhverfisverndarritinu, Raddir
vorsins þagna, hefur reynst röng. Efnið er
ódýrt í framleiðslu, hættulaust mönnum og
minnkar líkur á mýrarköldu (malaríu), en vegna
banns við því hafa milljónir fátæks fólks í suð-
rænum löndum dáið. Enn sagði ég frá því, að
hrakspár í öðru umhverfisverndarriti, Endi-
mörkum vaxtarins, um yfirvofandi skort á efn-
um eins og olíu og kolum hafa reynst rangar.
Ég rifjaði einnig upp, þegar upp komst fyrir til-
viljun, að spá nokkurra sjávarlíffræðinga frá því
í nóvember 2006 um yfirvofandi hrun fiski-
stofna jarðar var auglýsingabrella, sett fram í
þeim tilgangi að vekja athygli fjölmiðla.
Ég benti enn fremur á, að ísbjörnum á norð-
urhveli er ekki að fækka vegna hlýnunar jarðar.
Þeim hefur fjölgað frekar en hitt. Sáralitlar lík-
ur eru síðan taldar á því, að Golfstraumurinn
muni síðar meir minnka stórlega eða hverfa,
eins og spáð var. Ég minnti líka á ýmis tilvik,
þegar vísindamenn hafa talað ógætilega í nafni
vísindanna. Vorið 1983 fullyrtu 364 breskir hag-
fræðingar, að stefna Margrétar Thatchers í
efnahagsmálum fengi ekki staðist. Vorið 1987
staðhæfðu þrír íslenskir raunvísindamenn, að
Tjörnin hyrfi innan þriggja vikna, yrði tekinn
grunnur að ráðhúsi við eitt horn hennar.
Guðni svarar þessu engu. Ég fagna því, ef
þögn hans jafngildir samþykki. Guðni leiðir líka
hjá sér eitt aðalatriði máls míns: Setjum svo, að
jörðin sé að hlýna og sú hlýnun sé að miklu leyti
af mannavöldum, aðallega vegna losunar koltví-
sýrings út í andrúmsloftið. Hvað ber að gera? Í
nýútkominni bók, Kælum okkur (Cool It), held-
ur Björn Lomborg því fram, að tiltæku fé sé
miklu betur varið til annars en berjast gegn
slíkri hlýnun, enda hafi hún í senn jákvæðar og
neikvæðar afleiðingar. Aðgerðir gegn útblæstri
koltvísýrings og annarra gróðurhúsaloftteg-
unda muni sáralitlu breyta. Rök Lomborgs eru
sterk. Við getum ekki stjórnað veðrinu á morg-
un og því síður loftslaginu eftir tíu ár. Við getum
hins vegar lagað okkur jafnt að veðri og lofts-
lagi, eftir því sem þörf krefur.
Undarlegar orðræður
Guðni Elísson kveðst vera sérfræðingur í orð-
ræðugreiningu. Vissulega er margt hnýsilegt í
orðræðunni um loftslagsbreytingar, en einkum
það, að fréttir um hugsanlega vá vegna hlýn-
unar jarðar af mannavöldum berast okkur
miklu greiðar en um hitt, að allt kunni að vera í
stakasta lagi og menn geti gengið rólegir til
vinnu sinnar á morgun ekki síður en í dag. Hvar
segir til dæmis frá því, að 31. október 2007
mældist á grænlenska jöklinum mesta frost í
októbermánuði frá upphafi mælinga? Hefði
ekki verið á forsíðu Morgunblaðsins, ef þar
hefði mælst minnsta frostið? Hvar segir frá því,
að miklu fleiri deyja á hverju ári í kuldaköstum í
Evrópu en fyrir hita sakir?
Heiðarlegur íslenskur orðræðugreinandi
hefði ærin verkefni. Til dæmis tilkynntu tveir
háskólaprófessorar, Stefán Ólafsson og Þor-
valdur Gylfason, haustið 2006, að hér væri
tekjuskipting orðin miklu ójafnari en annars
staðar á Norðurlöndum. Þeir áttu greiða leið í
fjölmiðla. Jafnvel var eitt sinn sagt sérstaklega í
hljóðvarpi ríkisins frá viðtali við Stefán þann
daginn í Fréttablaðinu, og þarf mikið að liggja
við, til að einn fjölmiðill taki þannig upp eftir
öðrum. En Evrópusambandið birti skýrslu 1.
febrúar 2007, þar sem fram kom, að tekjuskipt-
ing er hér svipuð og annars staðar á Norð-
urlöndum og fátækt einna minnst í heimi eftir
alþjóðlegum mælingaraðferðum. Fjölmiðlar
minntust varla á þessa skýrslu. Enginn spyr þá
Stefán og Þorvald, hvaðan þeir fengu hinar
röngu tölur sínar.
Annað dæmi um undarlega orðræðu snýr að
Kúbu. Hópur manna heldur því fram, að suð-
rænar þjóðir séu fátækar vegna viðskipta við
Vesturveldin. Sami hópur fullyrðir, að Kúbverj-
ar séu fátækir vegna viðskiptabannsins, sem
Bandaríkjastjórn setur á Kúbu. Augljóst er, að
báðar fullyrðingarnar geta ekki staðist í einu,
og raunar er önnur rétt: Hagur Kúbverja hefur
versnað vegna viðskiptabannsins, þótt að-
alskýringin á fátækt þeirra sé, að þar í landi
hefur grimmur einræðisherra ríkt frá 1959, bar-
ið niður alla andstöðu við sig og um leið framtak
fólks. En nokkrir helstu menningarpáfar okkar
gorta af því að hafa skorið upp sykur fyrir
Kastró þar syðra.
Þriðja dæmið er af sambúð kynjanna. Sam-
kvæmt hefðbundnum mælikvörðum á hamingju
vegnar konum miklu betur í lífinu en körlum.
Þær lifa nokkrum árum lengur, stytta sér síður
aldur, leiðast síður út í neyslu fíkniefna, fremja
síður glæpi og sitja síður í fangelsum. Samt er
til heil atvinnugrein, jafnréttisiðnaðurinn, sem
veltir að minnsta kosti hundrað milljónum á ári,
en forsenda hans og réttlæting er, að konur séu
kúgaður minnihlutahópur. Bágust mælast síðan
kjörin hjá einstæðum feðrum, og ungum körl-
um milli tektar og tvítugs er hætt við sjálfs-
vígum. Hvar sér þessa stað í orðræðunni?
Orðræðan um þróunaraðstoð er einnig und-
arleg. Þegar skýrt var á dögunum frá því, að í
öllum heimi hefðu lífskjör mælst best á Íslandi,
flýttu sumir stjórnmálamenn sér að segja, að
Íslendingar þyrftu að auka þróunaraðstoð.
Enginn spyr þá, hvar þróunaraðstoð hefur skil-
að árangri. Hún hefur hvergi gert það. Hún er
aðstoð án þróunar. Þær þjóðir, sem brotist hafa
úr fátækt í bjargálnir, svo sem íbúar Hong
Kong, Suður-Kóreu, Singapúrs og Taívans,
hafa einbeitt sér að sköpun verðmæta í stað
skiptingar þeirra, haldið uppi lögum og rétti,
framleitt fyrir vestrænan markað, stillt álögum
á og afskiptum af einkafyrirtækjum í hóf. Þar
hefur orðið þróun án aðstoðar. Á Vesturlöndum
starfar fjölmennur hópur að „þróunarmálum“,
sem engu skilar. Hvar er barnið, sem segir, að
keisarinn sé ekki í neinum fötum? Hvers vegna
lætur orðræðugreinandinn spaki ekki í sér
heyra?
Brellur Guðna Elíssonar
Ef Guðni Elísson er sérfræðingur í orðræðu-
greiningu, hvernig stendur þá á því, að hann
beitir algengustu brellunum, sem varað er við í
rökfræði fyrir byrjendur? Ein er „rökleiðsla
eftir manninum“ (argumentum ad hominum).
Hún er í þremur þrepum: HHG setur fram full-
yrðinguna y. HHG er landskunnur þrjótur.
Ergo: Fullyrðingin y er ósönn. Við blasir, að
þriðju fullyrðinguna leiðir ekki af hinum tveim-
ur. Það skiptir engu máli um sanngildi fullyrð-
ingar, hvert er innræti mannsins, sem setur
hana fram. Önnur brella Guðna er náskyld. Hún
er nefnd „rökleiðsla eftir hagsmunum“ (argu-
mentum ad hominem circumstantial). Hún er
svofelld: HHG setur fram fullyrðinguna y.
HHG hefur hag af því, að y sé sönn. Ergo: Full-
yrðingin y er ósönn. Þetta er rökvilla af sömu
ástæðu. Það skiptir engu máli um sanngildi full-
yrðingar, hverjir eru hagsmunir mannsins, sem
setur hana fram.
Tvær aðrar brellur Guðna eru sömu ættar.
Eina kalla Englendingar „guilt by association“,
en heimspekingurinn Leo Strauss nefndi hana
„reductio ad hitlerum“. Hana mætti íslenska
„rökleiðslu eftir sálufélögum“. Hún er á þessa
leið: HHG setur fram fullyrðinguna y. Banda-
rískir hægri menn eru sálufélagar hans. Banda-
rískir hægri menn hafa ekki rétt fyrir sér um
neitt. Ergo: Fullyrðingin y er ósönn. Auðvitað
er þetta líka rökvilla. Það skiptir engu máli um
sanngildi fullyrðingar, hverjir eru sammála
þeim, sem setur hana fram. Grænmetisát verð-
ur ekki verra fyrir það, að Hitler hafi verið
grænmetisæta. Fjórðu brelluna kalla Englend-
ingar „the bandwagon argument“ (argument-
um ad populum). Hana mætti nefna „rökleiðslu
eftir fjölda“. Hún er í fjórum liðum: HHG setur
fram fullyrðinguna y. Fáir eru sammála honum.
Flestir eru ósammála honum. Ergo: Fullyrð-
ingin y er ósönn. Enn er á ferð villa. Það skiptir
engu máli um sanngildi fullyrðingar, hversu
margir taka undir hana. Mannkynbótafræðin
(e. eugenics) varð ekki betri fyrir það, að á önd-
verðri tuttugustu öld lögðu margir vísindamenn
trúnað á hana.
Fimmta brella orðræðusérfræðingsins er á
ensku kennd við „the straw man“. Hún er fólgin
í að ráðast ekki á hina raunverulegu skoðun
manns, heldur gera honum upp aðra skoðun
hæpnari og ráðast á hana. Eðlilegasta íslenska
heitið á þessu er „grýlubrellan“. Guðni lætur
eins og ég hafni kenningunni um hlýnun jarðar
og líka hinni, að hún sé að einhverju leyti af
mannavöldum. Það geri ég ekki. Ég skrifaði hér
í Lesbókina 27. október: „Sjálfur hallast ég
helst að því, að eitthvað sé að hlýna á jörðinni og
það geti að einhverju leyti verið af mannavöld-
um, en að allt of mikið hafi verið gert úr því, auk
þess sem vart borgi sig að gera neitt við því.“
Við þessi orð stend ég. Óumdeilt er, að með-
alhiti á jörðinni (að því marki sem það hugtak
hefur merkingu) hefur síðustu hundrað ár
hækkað um 0,7 stig á Celsius og að koltvísýr-
ingur í andrúmslofti hefur á sama tíma aukist
um röskan þriðjung. Til er sennileg vísindaleg
tilgáta um það, hvernig aukning koltvísýrings
minnki hitatap frá jörðinni. Hugsanlega skýrir
hún eitthvað af þessari hlýnun.
Ég held öðru fram: Margt annað en losun
koltvísýrings út í andrúmsloftið hefur áhrif á
hitastig á jörðu. Loftslagið er sífellt að breytast.
Við vitum ekki, hversu stórir áhrifaþættirnir
eru hver og einn og hver samleikur þeirra er, og
því síður getum við haft teljandi áhrif á það. Það
er enn eitt dæmið um það, sem Grikkir hinir
fornu kölluðu „hybris“ eða ofmetnað, að menn-
irnir geti stjórnað loftslaginu, fínstillt það eins
og vél með því að þrýsta á hnappa í mælaborði.
Marktækir útreikningar sýna, að það myndi
breyta lífi okkar mannanna mjög til hins verra
að banna eða torvelda notkun olíu eða kola sem
orkugjafa, en litlu sem engu breyta um sjálft
loftslagið. Við getum hins vegar brugðist við
loftslagsbreytingum, alveg eins og við getum
búið okkur undir vond veður með rammgerðum
þökum og þéttum gluggum. Til þess þurfum við
aðlögunarhæft og þjált hagkerfi.
Hin mikla afhjúpun
Aðlögunarhæft og þjált hagkerfi þarf að vera
frjálst. Hér er komið að hinni miklu afhjúpun
Guðna Elíssonar. Hann bendir sigri hrósandi á
það, að ég efist um bráða vá vegna hlýnunar
jarðar af mannavöldum, þar eð ég sé hlynntur
frjálsu hagkerfi og tortrygginn á aukin ríkisaf-
skipti. Hann klifar á þessari uppgötvun sinni
hér í blaðinu 10. nóvember. En hún er ekki
merkilegri en svo, að ég hef gengist greiðlega
við henni. Ég skrifaði til dæmis í fyrstu grein
minni hér í ritdeilunni við Guðna: „Andstæð-
ingar vestræns kapítalisma, sem vaxið hefur
upp og dafnað síðustu aldir, nota ætíð sams
konar röksemdir: Þegar skip sekkur, hljóta
menn að hraða sér út í björgunarbátana. Við
lífsháska er enginn tími til að spyrja spurninga
og því síður til að velja og hafna. Eitt afbrigði
þessarar röksemdar, sem sumir sérfræðingar
nota, er hrakspáin: Ef ekki er farið að ráðum
sérfræðinganna og það strax, þá er voðinn vís.“
Guðni ætlaði að afhjúpa mig, en afhjúpaði í
raun sjálfan sig. Við fyrstu sýn virðist hann að-
eins kontóristi með stimpla: Leyfð skoðun!
Bönnuð skoðun! Bush vondur! Gore góður! En í
raun og veru er hann enn einn síðskeggjaði spá-
maðurinn úr Gamla testamentinu, sem stendur
ellimóður uppi á steini og æpir á okkur, að við
verðum að iðrast synda okkar og gera yfirbót,
áður en það er of seint. Sögu þessa spámanns
höfum við oft heyrt áður: Mennirnir eru vondir.
Það, sem okkur finnst gott, getur ekki verið
gott fyrir okkur. Við hljótum að hverfa aftur til
náttúrunnar, hætta að hita upp húsin okkar,
stökkva út úr bílunum og upp á hjólin. Annars
ferst heimurinn. Það er sjálfsagt að hlusta kurt-
eislega á þessa gömlu sögu, sem til er í ýmsum
útgáfum, meðal annars í Völuspá og Komm-
únistaávarpinu, en ef ég fæ einhverju ráðið um
líf mitt á nýbyrjaðri öld, ætla ég að láta Guðna
og hans líkum eftir að lifa á fjallagrösum og
munnvatni, en njóta sjálfur tækninnar, menn-
ingarinnar, nútímans, kapítalismans.
sonar
Morgunblaðið/RAX
Á Grænlandsjökli „Ég benti enn fremur á, að
ísbjörnum á norðurhveli er ekki að fækka
vegna hlýnunar jarðar. Þeim hefur fjölgað
frekar en hitt. Sáralitlar líkur eru síðan taldar
á því, að Golfstraumurinn muni síðar meir
minnka stórlega eða hverfa, eins og spáð var.“
» Guðni ætlaði að afhjúpa mig, en afhjúpaði í raun sjálfan sig.
Við fyrstu sýn virðist hann aðeins kontóristi með stimpla:
Leyfð skoðun! Bönnuð skoðun! Bush vondur! Gore góður!
En í raun og veru er hann enn einn síðskeggjaði spámaðurinn
úr Gamla testamentinu, sem stendur ellimóður uppi á steini
og æpir á okkur, að við verðum að iðrast synda okkar og
gera yfirbót, áður en það er of seint.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 15. DESEMBER 2007 13