Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.2007, Blaðsíða 8

Eftir Gunnþórunni Guðmundsdóttur
gunnth@hi.is
I
ngibjörg og Sigurður eru í góðum
félagsskap skálda sem skrifað
hafa endurminningar sínar, því
síðan Dichtung und Wahrheit
Goethes birtist hafa fjölmörg
skáld rifjað upp bernsku sína og
mótunarár – allt frá George
Sand og Joseph Conrad til
Martin Amis; frá Benedikt Gröndal og Hall-
dóri Laxness til Jakobínu Sigurðardóttur og
Guðbergs Bergssonar. Allir þessir höfundar
reyna á ýmsa vegu að takast á við fortíðina,
sjálfsmyndina, skáldskapinn, ýmist í leit að
glötuðum tíma eða til að segja okkur (og sjálf-
um sér) hvernig skáld varð til.
Að endurskapa fortíð og tengja sig við lið-
inn tíma er helsta verkefni sjálfsævisagnarit-
arans, hvort sem í því verki felst leit að ósjálf-
ráðu minni Prousts, að minningum sem
kvikna við ákveðna lykt eða bragð, eða grúsk
sagnfræðingsins í bréfum og dagbókum. Til-
raunin til að ná í skottið á fortíðinni er aðkall-
andi. Virginia Woolf lýsir því í sjálfsævisögu-
legum skrifum sínum „A Sketch of the Past“,
sem má finna í ritgerðasafninu Moments of
Being sem kom út eftir andlát hennar, hvern-
ig hún sér fortíðina:
Ég sé hana – fortíðina – eins og götu sem liggur að
baki; langan borða af atvikum, tilfinningum. Þarna,
enn við enda götunnar, eru garðurinn og barna-
herbergið. Í stað þess að muna atvik hér og hljóð
þar, set ég í samband; og hlusta á fortíðina […] Mér
finnst að sterkar tilfinningar hljóti að skilja eftir sig
far; og því er það einungis spurning um að komast
að því hvernig við getum tengt okkur sjálf aftur við
þær, svo við getum endurlifað ævi okkar frá byrjun.
(bls. 75-76)
Að setja sig í samband við fortíðina hefur
líka í för með sér leit að samhengi í sjálfu sér.
Hver er þessi manneskja úr fortíðinni –
hvernig „ég“ er það sem löngu er horfið?
Að hitta sig fyrir ungan
2. maí … ég skrifa dagsetninguna, því ég held ég hafi
uppgötvað hvaða form þessir minnispunktar geti
tekið. Það er, að taka með samtímann – að minnsta
kosti nóg til þess að samtíminn verði eins konar
pallur til að standa á. Það væri athyglisvert að bera
þessar tvær persónur, mig núna, mig þá, saman. Og
þar að auki, þessi fortíð er mjög mótuð af núinu.
Það sem ég skrifa nú myndi ég ekki skrifa eftir ár.
(Virginia Woolf, „A Sketch of the Past“, bls. 83)
Þegar endurminningar eru festar á blað
verður óhjákvæmilega til samræða milli sam-
tímans og fortíðar. Ingibjörg Haraldsdóttir
fer þá leið í sinni bók að styðjast töluvert við
bréf sem hún skrifaði heim – hún birtir hluta
úr mörgum þeirra svo lesandinn fær beinan
aðgang að rödd Ingibjargar þá. En hvernig
var að hitta sjálfa sig í þessum bréfum og eiga
í þess konar samræðu við fortíðina?
Ingibjörg: „Í upphafi voru bréfin. Án þeirra
hefði ekki orðið nein bók. Mér fannst
skemmtilegt að fylgja þessari stelpu, bréfrit-
aranum, út í heim, en í fyrstu var erfitt að
skrifa um hana í fyrstu persónu, svo fram-
andleg var hún. Þangað til ég ákvað að byrja
bókina á fæðingu minni og segja söguna nokk-
urn veginn í réttri tímaröð. Þá hafði ég ekki
bréf að styðjast við en varð að treysta á minni
og minningar sjálfrar mín og nánustu ætt-
ingja.“
Bréfin eru því ekki einungis ein af uppistöð-
unum í textanum, heldur beinlínis kveikjan að
verkinu og hér næst tenging við þessa fortíð
með því að setja í samhengi tímaraðarinnar –
samhengið sem við erum stöðugt að setja líf
okkar í þegar við segjum sjálfum okkur og
öðrum sögu okkar.
Í Minnisbók Sigurðar er töluverð áhersla á
samræðuna milli þessara tveggja tímaplana
og honum fannst prýðilegt að hitta sig sjálfan
ungan og eiga í þessum viðræðum: „Fyrir því
eru tvær ástæður. Í fyrsta lagi vegna þess að
allir eru í stöðugri samræðu við fortíð sína á
hverjum einasta degi. Sjálfsmynd okkar og
vitund er búin til úr þessum samræðum. Ég
hef alltaf fundið sterklega fyrir þessu. Fyrir
nokkrum árum sá ég í The Red Notebook eft-
ir Paul Auster eftirminnilega tilvitnun í tauga-
lækninn Oliver Sacks sem talar einmitt um
þetta; að manneskja með heila sjálfsmynd sé
stöðugt, meðvitað en aðallega ómeðvitað, að
segja sjálfri sér frá eigin lífshlaupi á hverjum
degi, spinna þráð eigin fortíðar, alltaf að finna
nýtt jafnvægi í þá síbreytilegu heildarmynd.
Í öðru lagi, þá er skáldskapur í mínum huga
samtal, samræður. Upphaf alls er samræða
vitundar við sjálfa sig og síðan spretta allar
aðrar samræður úr því tvítali; díalóg ein-
staklingsvitundar við aðra, alla „hina“. Allt
byrjar á innri díalóg, samtali þess sem skapar
við sjálfan sig, allt sem síðar getur af sér sam-
skipti persóna og samband þeirra við veröld-
ina o.s.frv.
Hlutverk skáldskapar finnst mér númer
eitt vera að styrkja þennan innri díalóg hjá
lesandanum, efla ímyndaheim hans og hug-
myndaheim, næra innra líf lesandans og þar
með skilning hans á öðru fólki.“
Borgarlíf
Eins og fram kemur í tilvitnuninni í Woolf hér
að ofan, þá er form endurminningana ekki
sjálfgefið. Ingibjörg náði sambandi við minnið
með því að rifja upp æsku sína frá fæðingu.
Stundum er sagt að líf innflytjenda beri með
sér einhvers konar náttúrulega uppbyggingu:
gamla landið – nýja landið; flutningar, mót-
læti, sátt. Bók Sigurðar hverfist um Frakk-
landsár hans og þá aðallega líf hans í París á
tveimur tímabilum. Borgin er lifandi, skap-
andi, bókmenntaleg, hversdagsleg, fjölbreytt,
framandi og heimilisleg – allt í senn. En hvers
vegna verða Parísarárin fyrir valinu í verkinu
– var það alltaf takmarkið, að ná utan um
þann tíma? Og þá hvers vegna? Voru það árin
þegar skáldið mótaðist – sjálfsmyndin varð til
og þess vegna mest spennandi, eða var það
borgin sem kallaði?
Sigurður: „Vettvangur atburða er sá sami:
„Gatan sem lig
Sigurður „Ég notaði minnisbækur sem ég hef gengið með í vasanum gegnum lífið og dagbókarpunkta sem
Nú fyrir jólin koma út endurminningar tveggja íslenskra ljóðskálda. Ingibjörg Haralds-
dóttir sendir frá sér verkið Veruleiki draumanna þar sem hún rifjar upp bernsku sína og
unglingsár í Reykjavík, skólaár í Moskvu og veru sína á Kúbu. Eftir Sigurð Pálsson kemur
út Minnisbók, þar sem hann segir frá Frakklandsárum sínum, mótunar- og menntunar-
árum sem hann eyddi að mestu leyti í París. Lesandinn fær því að leggjast með þeim í
ferðalög, siglir frá Ódessu við Svartahafið til Havana á Kúbu í Karíbahafinu með Ingi-
björgu, og á tunnu eftir Signu með Sigurði. Við fáum innsýn í mótunarár og þroska, ljóð-
list og skáldskaparskilning og þá eru bæði verkin gluggar yfir í samfélög á umbrotatímum
– Moskvu á sjöunda áratugnum og París í miðri ’68-uppreisn.
Höfundarnir voru svo vinsamlegir að svara nokkrum spurningum sem greinarhöfundur
lagði fyrir þá.
Ingibjörg „Mér fannst skemmtilegt að fylgja þessari stelpu, bréfritaranum, út í heim, en í fyrstu var erfitt a
Fortíðin í meðförum
tveggja ljóðskálda
8 SATURDAY 22. DECEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók