Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.2007, Blaðsíða 12

Morgunblaðið/Þorkell
Aðventukrans Fyrsta kertið er Spádómskertið, sem minnir á fyrirheit
spámannanna um komu frelsarans. Annað kertið er Betlehemskertið.
Þriðja kertið er Hirðakertið, nefnt eftir hirðingjunum sem fyrstir fengu
fregnir um fæðingu frelsarans. Fjórða kertið er Englakertið, sem minnir
okkur á englana sem fluttu fréttina um fæðingu frelsarans.
Eftir Tómas Vilhj. Albertsson
galdratommi@hive.is
F
yrir jólin 2005 fór ég
með börnin mín á
jólamarkað í Hafn-
arfirði. Þar sem ég
var þarna innan um
fólk og ýmsa vætti
svo sem jólasveina, Grýlu og Leppa-
lúða fór ég framhjá sölubás sem ég
leit á. Þarna mitt í básnum voru fag-
urhvít kerti með einhverri skrift, og
þar sem ég er að eðlisfari forvitinn
setti ég upp gleraugun og las þennan
dularfulla texta. Á kertunum stóð:
spádómskertið, Betlehemskertið,
hirðakertið og englakertið. Sölukon-
an þóttist nú hafa halað inn einn
kúnna og bauð mér umsvifalaust
þessi fínu kerti til kaups. Þegar ég
svo í sakleysi mínu spurði út í nöfnin
fékk ég nú heldur betur að heyra
hverskonar maður ég væri eiginlega
að þekkja ekki þennan ævagamla
þjóðlega sið að kveikja á kertunum
og syngja hið fagra kransakvæði um
leið. Ég þakkaði Loka Laufeyjarsyni
og Óðni báðum fyrir að þarna var
enginn sem þekkti mig og bakkaði
með barnavagninn hið hraðasta í
skjól mannfjöldans.
Er heim var komið fór ég að leita
að þessum nöfnum í þjóðfræðilegum
uppsláttarritum og þegar engin svör
fundust upphófst mikil leit. Hvaðan
koma þessi nöfn? Og hvernig eru þau
tilkomin?
Forsagan
Aðventukransinn var líklega inn-
fluttur af dönskum kaupmönnum og
sást fyrst í tveim stærstu bæjum
landsins Reykjavík og Akureyri. Að-
ventukransinn á uppruna sinn í
Þýskalandi en þaðan berst hann til
Danmerkur og svo til Íslands (Árni
Björnsson, 2000: 334).
Þessi siður kom til Íslands um 1940
og var í fyrstu aðallega notaður til að
skreyta búðarglugga en á milli 1944
og 1950 fer hann að birtast á borðum
þeirra efnameiri og jafnframt því
fara verslanir að selja aðventukrans-
inn um og upp úr 1960 (Árni Björns-
son, 2000: 334). Í blaðagrein með
mynd af aðventukransi hangandi
neðan úr lofti á einkaheimili í Reykja-
vík, segir svo: „síðustu árum eru
margir hér á landi farnir að hafa í
húsum sínum aðventukransinn“ (Jón
Auðuns, 1960: 3). Svo greinilegt er að
landsmenn hafa verið nokkuð fljótir
að meðtaka þennan sið enda nýjunga-
girni Íslendinga annáluð.
Þróun kransins
Frá 1954 til 1978 er oftast minnst á
aðventukransinn í alls konar blöðum
og tímaritum. Fyrsta skýra leiðsögn-
in um tendrun og notkun á aðventu-
kransinum er umfjöllun í Morg-
unblaðinu 5. des. 1954, bls. 24, (279
tbl.) en þar segir:
Síðastliðinn sunnudag var fyrsti sunnudag-
ur í jólaföstu. Þann dag tendruðu þúsundir
manna um gjörvallan heim fyrsta jólaljósið
– kveikt var á fyrsta kertinu í jólaföstukr-
ansinum eða aðventukransinum. … Krans-
inn hangir í fjórum silkiborðum, sem eru
festir í hnúð sem er ofan á 35-40 sm. langri
stöng, sem stendur á fæti … Verðið ykkur
úti um aðventukrans fyrir næsta sunnu-
dag, þá er kveikt á þremur kertum, og
þannig bætist alltaf eitt kerti við, þar til
kveikt hefur verið á öllum (Mbl. 5. des.
1954, bls. 24, 279 tbl.).
Eftir þetta fer umfjöllunum að
fjölga jafnt og þétt, sérstaklega eftir
1960. Þessir silkiborðar sem hér er
sagt frá í lýsingunni hurfu þó rétt um
og eftir 1974 og var það fyrst og
fremst að völdum umræðu um hættu
á sjálfsíkveikju en einnig vegna
breytinga í jólaskreytingatísku (Val-
gerður Valdemarsdóttir, 2007).
Kertin fá þó ekki opinberlega nöfn
fyrr en í desember 1978 þegar Jón
Dalbú Hróbjartsson, Karl Sig-
urbjörnsson og Sigurður Pálsson eru
ráðnir til við að skrifa í jóladálka
Morgunblaðsins og skipta þeir með
sér verkum. Fellur aðventukransinn í
hlut séra Karls Sigurbjörnssonar
(Karls Sigurbjörnsson, 2006).
Það er svo í Morgunblaðinu 3. des-
ember 1978 sem er minnst á spá-
dómakertið, síðar nefnt spádóms-
kertið.
Aðventukransinn. Í dag er kveikt á fyrsta
kerti hans. Það kallast spádómakertið og
minnir á spámenn Ísraels, sem Guð sendi
til að boða komu frelsarans. Nú er kjörið
tækifæri að hafa helgistund fjölskyldunnar
við aðventukransinn, um leið og ljósið er
kveikt, lesa úr Biblíunni og biðja saman.
Það getur farið fram eitthvað á þessa leið:
Ljósið kveikt.
Allir: Í nafni Guðs, föður, sonar og heilags
anda. Amen.
Einn: Þetta er spádómskertið. Spámenn-
irnir sögðu fyrir um komu Drottins.
Les: Sakaría 9,9. og síðan guðspjall dagsins
(Karl Sigurbjörnsson, 1978: 68).
Hér er komin helgirammi utan um
aðventukransinn með bænum, söng
og tendrunarathöfn. Hér er í fyrsta
sinn minnst á spádómskertið og
Aðventukransinn og kertanöfnin
Aðventukransinn og kertanöfnin
eru í raun ekki gamall íslenskur
siður heldur nýlega innfluttur.
Kransinn barst til landsins um 1940
og kertanöfnin ekki fyrr en löngu
síðar. Hér er sagan rakin og rýnt í
merkingu siðarins.
Eftir Gunnhildi Finnsdóttur
gunnhildur@mbl.is
Ó
ttar Guðmundsson geðlæknir
hefur starfað á Kleppsspítala
með hléum frá árinu 1968. Fyrir
um áratug var hann orðinn leið-
ur á lækningum og sótti sér
menntun í gömlu áhugamáli,
sögu læknisfræðinnar. Hann hefur nýlokið við
að skrifa bókina Kleppur í 100 ár og í gegnum
sagnfræðina hefur hann fundið áhugann á
læknisstarfinu aftur. „Í kringum 1998 var ég
orðinn svo þreyttur á lækningum og öllu sem
þeim tilheyrði að ég ákvað að skipta alveg um
braut,“ sagði Óttar. „Ég fór til Þýskalands og
var þar meira og minna í tvö ár í háskóla að læra
sögu læknisfræðinnar. Ég vonaðist þá til þess
að geta fengið stöðu við læknadeild við að kenna
hana. Það gekk ekki upp, svo ég kom aftur heim
með skottið á milli lappanna og fór að vinna aft-
ur við lækningar. En ég gat nýtt þetta nám mitt
á mörgum sviðum og mér tókst að að vinna bug
á leiðanum með þessu, að fara að gera eitthvað
allt annað í næstum tvö ár og koma síðan til
baka. Sagnfræðin var skemmtileg tilbreyting
og kom í veg fyrir að ég kulnaði í starfi.“
Óttar er sjálfur hluti af sögu Klepps síðustu
fjörutíu árin og viðurkennir fúslega að það liti
viðhorf hans til sjúkrahússins. „Ég hef unnið
hérna í mjög mörgum hlutverkum. Ég hef verið
almennur starfsmaður, hjúkrunarmaður,
læknanemi og læknir. Það sem vakti fyrir mér
var að skrifa ekki hefðbundna stofnanasögu,
heldur bók sem fjallaði um stjórnendurna, sjúk-
lingana, aðstandendur þeirra og allt samfélagið
og afstöðu þess til Klepps.“
Gögnum fleygt vegna plássleysis
Vinnan við bókina hófst á heimildaleit bæði utan
og innan sjúkrahússins. Leitin skilaði mun
minni árangri en Óttar bjóst við og mikið af
gögnum um sögu Klepps hefur glatast fyrir fullt
og allt. „Í þessu plássleysi sem hefur verið
hérna í gegnum tíðina þá hefur ótrúlega miklu
verið fleygt. Það sem er til á Þjóðskjalasafninu
fyllir ekki nema tvo eða þrjá skókassa. Þá þurfti
ég að afla mér fanga annars staðar og fór að
leita í dagblöðum, ævisögum og í sjúkra-
skýrslum sjúklinga. Í þær vantar líka heilmikið
og um suma sjúklinga fannst ekkert. Ég fletti
upp nöfnum fólks sem ég vissi að hafði verið
hér, en það var ekkert um það að finna. Það
virðist hafa verið mjög handahófskennt hverju
var fleygt og hvað var geymt. Ég varð að gera
mér mat úr því sem ég hafði.“
Sjúkraskrárnar nýttust Óttari vel við skrift-
irnar og í gegnum þær fékk hann innsýn í líf og
líðan þeirra sem dvöldu á Kleppi. „Ég var oft að
leita að einhverju sem sjúklingar höfðu sjálfir
skrifað um vistina, en það er mjög lítið til miðað
við annars staðar á Norðurlöndum. Ég fann ým-
islegt í sjúkraskránum, til dæmis bréf sem sjúk-
lingar voru að skrifa til forsætisráðherra eða
forsetans. Bréfin fóru þá oft ekki lengra en bara
inn í sjúkraskrána og voru aldrei send. Þá fær
maður ákveðna tilfinningu fyrir því hvernig
fólki leið og hvað það var að hugsa og það er
sagan sem ég er að reyna að segja. En ég
breytti ýmsu og gætti þess vel að bregðast ekki
trúnaði við nokkurn mann.“
Geðsjúkir verða útundan
Undir lok 19. aldar var farið að þrýsta mjög á
um það að finna úrræði fyrir geðsjúka, enda var
aðbúnaður þeirra slæmur. „Þetta aldagamla ís-
Læknirinn
við sundin blá
„Í kringum 1998 var ég orðinn svo þreyttur á
lækningum og öllu sem þeim tilheyrði að ég
ákvað að skipta alveg um braut,“ sagði Óttar
Guðmundsson læknir sem nú hefur skrifað
bókina Kleppur í 100 ár.
Óttar Guðmundsson „Stofnanavæðingin
hefur sungið sitt síðasta, ég held að það
séu allir sammála um það. Nú er verið að
nota Klepp sem miðstöð til þess að sinna
sjúklingum á sínum heimilum.“
12 SATURDAY 22. DECEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók