Lesbók Morgunblaðsins - 29.12.2007, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 29. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Einar Má Jónsson
E
ins og víðar á heimskringl-
unni er jólabókaflóð í París
með öllum þeim sirkus sem
því fylgir. Það byrjar heldur
fyrr en á Íslandi, bækurnar
fara að koma út í september
og jafnvel áður, en segja má að verulegur
skriður komi á bylgjuna í byrjun nóvember,
þegar hin ýmsu bókmenntaverðlaun eru
veitt, og eftir það er ekkert lát á öldukast-
inu. Jafnan er það svo, að fáeinir rithöfundar
ríða á bárufaldinum með miklum bægsla-
gangi og draga að sér athyglina ár eftir ár,
stundum af takmörkuðum verðleikum, en
aðrir skolast upp á eyðisand.
Það var fyrir tilviljun sem ég rakst fyrir
skömmu á nýútkomna skáldsögu, sem virðist
heldur hafa lent í auðninni; á hún þó skilið
fulla athygli því þar er fjallað á fremur
óvenjulegan hátt, í nokkurs konar fabúlu-
formi, um eina heldur sérstaka hlið nú-
tímans, örlög þess sem Halldór Laxness kall-
aði á sínum tíma „fornar meningarborgir
Evrópu“. Kaldhæðnin gægist þegar fram í
titli sögunnar, sem nefnist Borgin hamingju-
sama. En kannske er það einmitt efnið og
efnistökin sem valda því að bókin hefur orðið
utanveltu, það er eins og þetta verk sé ekki í
samræmi við stundlegan rétttrúnað og komi
illa við suma postula hans. Kannske er það
líka höfundurinn, Benoit Duteurtre, sem er
ekki að öllu leyti í náðinni. Hann hefur lengi
verið tónlistargagnrýnandi, auk þess að vera
rithöfundur, og gaf einu sinni út deilurit þar
sem hann réðst harkalega á ýmsar stefnur í
nútímatónlist, m.a. á Pierre Boulez sem er
ein helgasta tónlistarkýr Frakklands; hét
bókin Sálumessa fyrir framúrstefnu og vakti
reiði margra. Í skáldsögum sínum hefur Du-
teurtre heldur ekki farið troðnar slóðir og
gert gys að ýmsu sem nú á dögum er hin fú-
lasta alvara. Ein þeirra hefst á því að það á
að taka mann af lífi og hann fer fram á
nokkuð sem hann hefur fullan rétt á sam-
kvæmt lögum og rótgróinni hefð að auki,
hann vill fá að reykja sína hinstu sígarettu.
En þetta veldur skelfilegum vanda, því tukt-
húsið er nefnilega reyklaust og þar af leið-
andi aftökuklefinn líka. Málið fer fyrir
Hæstarétt og af því spinnst mikil flækja sem
rennur saman við aðrar flækjur.
Skáldsagan Borgin hamingjusama er í
svipuðum anda. Hún gerist í fornri menning-
arborg sem er ekki staðsett nákvæmlega,
enda virðist þar ýmsu blandað saman, en
ljóst er þó að hún er einhvers staðar í fyrr-
verandi kommúnistaríki og þá væntanlega í
austurhluta álfunnar. Á sinni löngu sögu átti
borgin tvö blómaskeið, hið fyrra var á end-
urreisnartímanum og eru til minnis um það
forn dómkirkja, hverfi með þröngum götum
og slíkt, en hið síðara var á fyrri hluta 20.
aldar, þegar borgin varð miðstöð fyrir fram-
úrstefnur í málaralist, einkum fyrstu ab-
straktlistina, og eru enn til listamannakrár
frá þeim tíma. Loks eru í borginni ýmsir
sögustaðir tengdir baráttunni gegn einræði
kommúnista.
Í þessari borg býr sögumaður, sem hefur
fyrir stafni að skrifa handrit að sjónvarps-
myndum í miklum ádeilustíl, og rekur hann
atburði sem hófust fjórum árum fyrr og hafa
síðan haldið áfram. Eftir hrun kommúnism-
ans var ástandið í sögulegum hverfum borg-
arinnar heldur bágborið. Um helming
húsanna átti borgin og hinn helminginn fjár-
haldsfyrirtæki, en mestur hluti þeirra voru
félagsíbúðir, þar sem leigan var lág og bund-
in af lögum. En vegna byggingar flugvallar,
ráðstefnuhallar og hraðbrauta eru fjármál
borgarinnar í ólestri, það stendur til að af-
nema takmarkanir á húsaleigu í nafni við-
skiptafrelsis og farið er að líta á þessi sögu-
legu hverfi sem fjárhagsbyrði. En þangað
streyma nú ferðamenn frá öllum hornum
heims.
„Fyrirtækið“ kemur til sögunnar
En svo gerist það að alþjóðasamsteypa, sem
einungis er nefnt „Fyrirækið“, býðst til að
kaupa upp allar helstu byggingarnar í þess-
um sögulegu hverfum og gera úr þeim eins
konar „menningargarð“; þessi samsteypa
hefur forystu í menningarlegri ferðamennsku
um allan heim, en það eru að verða breyt-
ingar í ferðamannaþjónustunni, nú vilja
menn ekki tilbúnar borgir, Disneylönd og
slíkt, heldur raunverulegar borgir með sínu
mannlífi og sínum fornu byggingum, því er
það nú stefna „Fyrirtækisins“ að kaupa upp
gamlar menningarborgir, skipuleggja líf
þeirra og gera íbúana að „samstarfs-
mönnum“ sínum. Ljóst er að borgaryf-
irvöldin vilja umfram allt losna við að standa
straum af gömlu hverfunum til að einbeita
sér að uppbyggingu nýju hverfanna í kring,
hagfræðingar halda langar ræður um aukna
atvinnu, hagvöxt og hagnýtingu verðmæta
sem komi í kjölfar þessarar sölu, og ásaka
alla þá um „kulvísi“ sem hafa horn í síðu
fyrirtækja. Þá er einungis eftir að sannfæra
íbúana, haldinn er fundur þar sem fulltrúi
„Fyrirtækisins“ lofar því að húsaleiga muni
ekki hækka í þrjú ár og lýsir öllum þeim
hagnaði sem íbúarnir muni hafa af þessari
nýskipun hverfanna. Svo er almenn at-
kvæðagreiðsla og eru meira en 70 af hundr-
aði fylgjandi sölunni og áformum „Fyrirtæk-
isins“.
Sögumaður lætur þó enn ekki sannfærast.
En varaforstjóri „Fyrirtækisins“ býður hon-
um á veitingastað og hefur fjálgleg orð um
það hve hrifinn hann sé af sjónvarps-
myndum hans: það sé einmitt stefna „Fyr-
irtækisins“ að hlúa sem mest að skapandi
starfi í gömlu borginni, ef hann byggi þar
áfram gæti hann fengið viðbótarlaun (sem
myndu tvöfalda tekjurnar), og á húsið þar
sem hann byggi myndi verða sett skilti með
orðunum „hér er rithöfundur að starfi“. Svo
bættist það við að hann myndi nú verða í
hópi vippa borgarinnar og fá hlunnindi eftir
því.
Þessa freistingu stenst sögumaður ekki,
og svo er hafist handa að gera gömlu hverfin
að „menningargarði“. Umhverfis þau er lögð
girðing með hliðum fyrir ferðamenn, en íbú-
arnir verða að ganga með sérstök merki til
að komast leiðar sinnar. Hverfin innan girð-
ingarinnar eru nefnd upp og kölluð „Town
Park“ – íbúarnir eru nú kallaðir „Townies“ –
en þau skiptast í tvennt, annars vegar er
elsta hverfið, kallað „Historic City“, sem á
að vera ímynd Evrópu á miðöldum, þótt það
sé ekki beinlínis frá þeim tíma, en hins veg-
ar er „Liberty City“, sem er safn um listir
Evrópu á 20. öld. Þar er eitt torgið nú kennt
við impressjónistana, reyndar voru þeir aldr-
ei tengdir borginni, en impressjónistinn er
þekktasta listastefnan og óþarfi að flækja
ferðamennina í einhverri krónólógíu og
aukaatriðum. Framhliðar bygginganna eru
gerðar upp og á þær sett merki „Fyrirtæk-
isins“ sem er rósrautt hjarta, en á „Fram-
úrstefnutorgi“ í „Liberty City“ er sett
plastskraut á ferðamannabúðir í stíl mál-
verka eftir Picasso, Matisse, Kandinsky,
Mondrian…
Mælt er með því að íbúarnir, sem nú eru
starfsmenn „Fyrirtækisins“, klæði sig í þeim
stíl sem borgin hefur fengið; þeir eru gjarn-
an í einhverjum „miðaldafötum“, að vísu með
rósrautt hjarta fest í barminn, og þeim er
uppálagt að vera alúðlegir við ferðamenn.
En svo eru sérstakir „dagar“ og verða menn
þá að klæðast í samræmi við tilefnið; þegar
sagan hefst stendur „Flower Day“ fyrir dyr-
um og síðar segir frá „Liberty Day“. Þá er
„einræðisverslun“ opin á „Poor People
Place“ og mönnum boðið að standa tvo tíma
í biðröð til að fá smá poka af strausykri, en
einnig er stöð leynilögreglunnar opin ferða-
mönnum með pyndingaklefum sínum. Í kaffi-
húsi í „Liberty City“ fara fram umræður
heimspekinga, félagsfræðinga og sagnfræð-
inga, þar sem algert frelsi ríkir, menn geta
jafnvel ráðist á tómstundaiðnaðinn, enda er
alltaf einhver til staðar sem kemur með beitt
gagnrök; þeir sem það geta tala ensku, en
orðræður annarra eru þýddar beint. Þetta
sýnir að andlegt líf stendur enn í blóma í
þessari gamalgrónu borg. Í samræmi við
frammistöðu sína fá borgarbúarnir „punkta“
og ef þeir eru duglegir og safna mörgum
geta þeir komist í hóp vippanna sem eru þó
aldrei fleiri en fimmtungur borgarbúa.
Þannig gengur allt vel í nokkur ár í
„Town Park“. Borginni er mjög vel við hald-
ið, og líkar íbúunum það vel. Í hverfunum í
kring hafa menn nefnilega fengið bréf frá
hinu opinbera, þar sem þeim er tilkynnt að
það sé ekki lengur í verkahring borgaryf-
irvalda að annast sorphreinsun, íbúarnir
verði að sjá um það sjálfir.
Andrúmsloftið breytist
En eftir fáein ár fer andrúmsloftið að breyt-
ast. Sögumaður er aftur kvaddur á fund
varaforstjóra „Fyrirtækisins“, honum er
sagt að tímarnir hafi breyst, mönnum falli
handrit hans ekki eins vel í geð og áður og
hann verði að laga sig að hinum nýja smekk,
hann verði að forðast þessar ádeilur og
verða jákvæðari, annars sé hætta á að samn-
ingurinn verði ekki endurnýjaður. Verkstjór-
arnir sem stjórna vinnu íbúanna fara að
verða hranalegir og atyrða menn, þeir segja
að ekki sé hörgull á mönnum sem séu fúsir
til að vinna ef þeir hagi sér ekki vel, og einu
sinni lendir sögumanni saman við einn verk-
stjórann. Við það missir hann allmarga
„punkta“ og dettur við það úr stöðu sinni
sem vippi. Að því kemst hann óþyrmilega
þegar hann þarf að gangast undir aðgerð
vegna hugsanlegs krabbameins: hann verður
að láta sér nægja meðhöndlun fyrir þá sem
ekki eru vippar.
Jafnframt er byrjað að segja upp starfs-
mönnum, farið er að kalla borgarbúana,
„Townies“, á skrifstofu „Fyrirtækisins“ og
þeim boðið að skrifa undir starfslokasamning
gegn einhverri greiðslu sem virðist þó smám
saman fara lækkandi, ef þeir neita eru þeir
beittir hótunum, t.d. varðandi húsnæði.
Starfsfólki er fækkað, því margar stöður eru
hreinlega lagðar niður, en í aðrar stöður er
farið að ráða menn úr einhverju þriðja heims
landi, sem búa utan sögulegu hverfanna,
vinna fimmtíu tíma á viku fyrir lúsarlaun og
geta ekki bablað nema fáein orð í ensku.
Borginni sjálfri er illa við haldið, skreyting-
arnar endast illa, Mondrian og Kandinsky
missa sinn ljóma, það koma sprungur í plast-
ið og í þær sest skítur. Allt fer smám saman
að verða sóðalegt.
Meðal borgarbúa fer að koma upp
óánægja, en stjórnmálamenn styðja aðgerðir
„Fyrirtækisins“ af alefli: hver og einn verður
að laga sig eftir markaðsöflunum, samkeppni
og sveigjanleika alþjóðavæðingarinnar, það
vantar ekki atvinnulausa menn sem eru fúsir
til að vinna við hvaða skilyrði sem er og það
væri eigingirni og sjálfselska að neita þeim
um vinnu. Því er líka haldið fram að nauð-
synlegt sé að binda enda á þau óheyrilegu
forréttindi sem íbúar gömlu hverfanna hafi
notið.
En staðan versnar enn. Þegar gömlu
hverfin eru komin í niðurníðslu og biðraðir
fara að lengjast vegna fækkunar starfs-
manna, gýs einnig upp óánægja meðal ferða-
manna sem líta svo á að þeir hafi verið
sviknir. „Fyrirtækið“ bregst við því á þann
hátt að lækka aðgöngueyrinn og bjóða mönn-
um upp á „pakka“ þar sem þeir fá gemsa,
myndavélar og slíkt auk aðgöngumiða. Þá
fara að koma ferðamenn af öðru tagi en áð-
ur, og inn í hópana lauma sér húsnæðisleys-
ingjar, flækingar og aðrir slíkir, sem vilja
fyrst og fremst fá aðgang að skyndibitastöð-
unum og komast í húsaskjól.
Nú fara menn fyrst að átta sig á því hvað
framundan er. Ástæðan fyrir því að „Fyrir-
tækið“ vill nú draga sem mest úr kostn-
aðinum við „Town Park“ er sú að það áform-
ar að selja þessi gömlu hverfi, það ætlar að
endurskipuleggja starfsemi sína og miða
hana við sjónvarpsstöðvar og slíkt en af-
henda voldugu fjárfestingafyrirtæki ferða-
mannaþjónustuna. Þessir væntanlegu eig-
endur segjast munu skuldbinda sig til að
halda rekstri gömlu hverfanna óbreyttum
áfram, en nú er farið að tala um að þrefalda
og fjórfalda húsaleiguna, þannig að íbúar
gömlu hverfanna sem eru nú upp til hópa
búnir að missa vinnuna mundu varla geta
borgað hana. Því leikur ekki mikill vafi á því
að það sem vakir fyrir „Fyrirækinu“ er nú
eingöngu húsabrask, það myndi græða stór-
lega á að selja einstaka samstæðu af sögu-
legum byggingum sem hinir nýju eigendur
myndu síðan selja í pörtum til að breyta
gömlu borginni í auðmannabústaði.
Íbúar gömlu borgarinnar stofna baráttu-
samtök, það kemur til mótmælaaðgerða sem
öryggisverðir berja niður af hörku en tals-
menn „Fyrirtækisins“ svara allri gagnrýni
með því að vísa til reglugerðar „menning-
argarðsins“, hún banni hópsamkomur vegna
hættunnar af hryðjuverkamönnum. Engin
leið virðist að stöðva þá þróun sem greini-
lega er í vændum. Sögulokin eru tvíræð og
opin. Sögumanni verður reikað að næturlagi
út fyrir gömlu borgina og kemur þá í hverfi
sem eru í enn meiri niðurníðslu, nema þar er
líka að finna afgirt auðmannahverfi sem
vopnaðir verðir gæta. Einhver ólga er þó
enn í loftinu. Svo er sögumaður kominn út á
strönd, hann hugsar um óendanleikann, en
til hans koma persónur úr hans eigin sjón-
varpshandritum og einhvers staðar í grennd-
inni hljóma úr hátalara auglýsingar fyrir
verslunina „Mutant“ sem er einnig pizzu-
staður fyrir alla fjölskylduna.
En rétt er að ítreka það enn að lokum að
þessi saga gerist í ímyndaðri borg í ímynd-
uðu landi einhvers staðar langt í burtu. Eru
nokkrar líkur á að slíkt gæti gerst annars
staðar?
Duteurtre Hann hefur lengi verið tónlistargagnrýnandi, auk þess að vera rithöfundur, og gaf
einu sinni út deilurit þar sem hann réðst harkalega á ýmsar stefnur í nútímatónlist, m.a. á Pierre
Boulez sem er ein helgasta tónlistarkýr Frakklands; hét bókin Sálumessa fyrir framúrstefnu.
„Borgin hamingjusama“
Franski rithöfundurinn Benoit Duteurtre
hefur sent frá sér skáldsöguna Borgin ham-
ingjusama en þar er fjallað á fremur óvenju-
legan hátt, í nokkurs konar fabúluformi, um
eina heldur sérstaka hlið nútímans, örlög
þess sem Halldór Laxness kallaði á sínum
tíma „fornar meningarborgir Evrópu“.
» Íbúar gömlu borgarinnar
stofna baráttusamtök, það
kemur til mótmælaaðgerða sem
öryggisverðir berja niður af
hörku en talsmenn „Fyrirtækis-
ins“ svara allri gagnrýni með því
að vísa til reglugerðar
„menningargarðsins“, hún banni
hópsamkomur vegna hættunnar
af hryðjuverkamönnum.
Höfundur er sagnfræðingur og höfundur bók-
arinnar Bréf til Maríu (2007).