Morgunblaðið - 04.02.2007, Síða 34

hönnun
34 SUNNUDAGUR 4. FEBRÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
að eru áreiðanlega ekki
margir hlutir sem settir
voru í framleiðslu í ár-
daga iðnbyltingarinnar
og enn eru framleiddir
óbreyttir og njóta vinsælda. Ein af
fáum undantekningum er stóll nr. 14
frá fyrirtækinu Gebrüder Thonet
eða Thonet-bræðrum, sem hófu
framleiðslu hans í Vínarborg árið
1859. Hann fékk viðurnefnið „stóll
stólanna“ og telst einn Vínarstól-
anna eða Thonet-stólanna. Vín-
arstóllinn er raunar hugtak um
margar gerðir stóla sem eiga það
eitt sameiginlegt að vera búnir til úr
formbeygðum viði og framleiddir
með sérstakri tækni sem fundin var
upp fyrir miðja 19. öld. Mikilvægt er
að undirstrika að formbeygður viður
er ekki það sama og í dag kallast
límtré.
Stóll nr. 14 dregur nafnið af fram-
leiðslunúmeri fyrirtækisins, en stóll
númer 9 í röðinni er þó hinn raun-
verulegi Vínarstóll. Stóll nr. 14 er
þekktur um allan heim og nýtur fá-
dæma vinsælda hjá almenningi og
fagurkerum. Hann er á listasöfnum
og um hann hafa verið ritaðar lærð-
ar bækur. Þótt Íslendingar hafi
kannski tyllt sér á einn slíkan í kaffi-
húsum hér heima og erlendis er ekki
víst að þeir hafi gert sér grein fyrir
merkilegum uppruna og forsögu
stólsins. Flestir taka þó eftir því að
hann er bærilega þægilegur, léttur
og auðveldur í meðförum. Svo er
eins og hann passi inn í hvaða um-
hverfi sem er. Þetta er hinn sanni
kaffistofustóll. Frábær og
tímalaus hönnun og
formið þannig að
ekki er hægt að
kenna stólinn við ein-
hverja eina stefnu
eða stíltegund.
Vínarstólarnir eru ná-
tengdir iðnbyltingunni
og meðal fyrstu nytja-
hluta sem hlutu feyki-
lega útbreiðslu, entust í
marga mannsaldra og
voru á viðráðanlegu
verði.
Stólarnir hafa víða
komið við sögu og á
þeim hefur margt merk-
isfólkið setið eins og
gamlar ljósmyndir bera
með sér. Til dæmis ljós-
mynd af hljómsveit Jo-
hanns Strauss að leika
valsa fyrir Vínarbúa,
Lenín og félögum úr
flokki bolsévíka á fund-
um í rússnesku bylt-
ingunni og Johannesi
Brahms þar sem hann
situr við flygilinn og
semur tónlist. Einnig
af Leo Tolstoj að
snæða í stofunni
heima hjá sér sitj-
andi á Thonet-stól,
málaranum Picasso í
ruggustól gerðum af
sama framleiðanda,
og Charles Chaplin
og Marilyn Monroe í stól nr. 14, sem
Liza Minelli handleikur með
ógleymanlegum hætti í kvikmynd-
inni Kabaret. Og svo mætti lengi
telja.
Þegar saga stólsins hófst blésu
ferskir vindar frjálsræðis um Evr-
ópu sem hreyfðu við hefðbundnum
gildum. Áhrif Febrúarbylting-
arinnar í Frakklandi 1848 teygðu sig
um alla álfu og spennandi tímar
voru í augsýn.
Upphafið
Hugmyndin að Vínarstólnum varð
þó ekki til í Vínarborg, heldur í smá-
bænum Boppard við Rín í Þýska-
landi og er skammt frá klettinum
Lorelei, sem frægur er af ljóði Hein-
rich Heine. Árið 1819 stofnaði þar 23
ára bjartsýnn húsgagnasmiður að
nafni Michael Thonet vinnustofu til
þess að búa til vönduð húsgögn.
Thonet fékk snemma þá hugmynd
að búa til stóla sem féllu að tísku
samtímans, nýrókokkó, þar sem
bogin form voru í fyrirrúmi. Hann
gerði sér ljóst, að til þess þyrfti að
fara nýjar leiðir m.a. vegna þess hve
efnisfrekt var að vinna þessi bognu
form úr gegnheilum viði, því þannig
fór mikið til spillis af hráefninu.
Um 1830 hóf hann tilraunir með
að gegnvæta viðinn í lími og spenna
hann þannig og ennfremur að skera
viðinn í þynnur og líma þær saman.
Þetta er í dag kallað einu nafni
límtré og er þá notaður þunnur við-
arspónn, 0,7–1,5 mm á þykkt.
Heppilegasta hráefnið var bein-
vaxið beyki, en ókosturinn við smíð-
ina var sá að vegna hita- og raka-
breytinga hafði viðurinn
tilhneigingu til að rétta sig og þar
með var stóllinn ónýtur. Algengasta
límið á þessum tíma og allt fram á
miðja tuttugustu öld var búið til með
því að sjóða húðir og dýrabein, en
þannig fékkst dágott lím, sem hins
vegar þoldi illa raka. Engu að síður
var hinn ungi eldhugi nógu forsjáll
að fá einkaleyfi á framleiðslutækni
sinni í nokkrum nágrannalöndum og
ennfremur forréttindi (privilegium) í
Austurríska keisaradæminu.
Árið 1841 sýndi Thonet afrakstur
tilrauna sinna í borginni Koblenz
sem er um 20 km frá Boppard. Ör-
lögin höguðu því svo að Metternich
fursti, kanslari Austurríkis, skoðaði
sýninguna og hvatti Thonet eindreg-
ið til að reyna fyrir sér í Vínarborg.
Thonet var kominn til borgarinnar
árið eftir, en fjölskyldan varð þó eft-
ir í Boppard. Til að greiða götu Tho-
nets lét kanslarinn við ýmis tæki-
færi sjá sig í ruggustól, sem var einn
af smíðisgripum Thonets, og kom
því þannig með klókindum til leiðar
að þessar nýjungar kæmu fyrir
augu keisarans, en hann var sá sem
mestu völdin hafði.
Keisarinn sýndi framtakinu
brennandi áhuga og úthlutaði Tho-
net krefjandi verkefnum fyrir hið
opinbera við smíðar í þekktar bygg-
ingar. Samhliða þeim gerði Thonet
tilraunir með nýja tækni til þess að
búa til stóla á einfaldari og ódýrari
máta. Kostnaðurinn við umsókn
einkaleyfa og tilraunastarfsemin
hafði gert Thonet gjaldþrota, þrátt
fyrir velvilja vina. Það hafði auðvitað
ýtt undir flutninginn til Vín-
arborgar, enda hafði hann engu að
tapa.
Þar í borg fékk hann m.a. það
verkefni að smíða húsgögn í Liech-
tenstein-höllina. Eitt þeirra var stóll
sem var síðar nefndur „frumlegasti“
stóll 19. aldar. Við smíðavinnuna í
höllinni naut Thonet fulltingis enska
arkitektsins Peters Huberts Desvig-
nes, sem var framúrstefnumaður í
sínu fagi og hátt metinn hjá aðlinum
í Vín auk þess sem hann var ger-
samlega heillaður af nýju formunum
í stólum Þjóðverjans.
Arkitektinn fól Thonet að smíða
sérstaklega vandað parketgólf í höll-
ina og nota hina nýju tækni við að
líma tréð saman. Þetta tókst með
þvílíkum ágætum að fleiri verkefni
fylgdu og brátt var kominn grund-
völlur fyrir stofnun fyrirtækis sem
gat boðið sérstaklega vandaða smíði.
Eldhuginn Michael Thonet
Michael Thonet kvæntist konu
sinni Önnu skömmu eftir að hann
opnaði verkstæði sitt í Boppard og
eignaðist með henni 14 börn, en 7
þeirra dóu á barnsaldri. Þótt Thonet
væri líklega haldinn þráhyggju var
Anna manni sínum mikil stoð og
stytta. Thonet hugsaði ekki fyrst og
fremst um að safna auði heldur vann
hann að þeirri hugsjón sinni að búa
til falleg húsgögn sem allir gætu
eignast.
Hann stofnaði snemma á ferlinum
fyrirtækið Gebrüder Thonet með 5
sonum sínum, þegar allir voru á
unga aldri, sá yngsti 15 ára. Voru
feðgarnir alla tíð ákaflega samstiga.
Um aldamótin 1900 var yngsti bróð-
irinn enn starfandi í fyrirtækinu en
hann fæddist 1841. Synirnir áttu
líka stóran þátt í þróun og hönnun
stólanna, sérstaklega August sem
um árabil veitti forstöðu verksmiðju
fyrirtækisins á Mæri í Bystrice.
Michael Thonet lést 1871 í Vín-
arborg. Hann vildi alla tíð fremur
standa við rennibekkinn og vinna
sjálfur að ýmsum endurbótum og
byggja upp verksmiðjur sínar en
taka á móti viðskiptavinum og sinna
öðru markaðsstarfi. Um slíkt sáu
synirnir.
Ruggustóll nr. 22 Listamaðurinn
Pablo Picasso glaðbeittur í ruggu-
stól númer 22 á heimili sínu í
Frakklandi árið 1958.
Eftir Pétur B. Lúthersson
Stóll nr. 14 Einn vín-
arstólanna svokölluðu
og sá vinsælasti Thonet-
stólanna er stóll nr. 14
eins og hann hefur
ávallt verið kallaður.
Stóll
stólanna
F́rægt fólk og vínarstóllinn F.v. Leikkonan Marilyn Monroe, vinnustofa Johannesar Brahms í Vín árið 1875, Liza Minelli í Kabarett þar sem stóll nr. 14 hafði líka hlutverki að gegna.