Morgunblaðið - 26.02.2007, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 26. FEBRÚAR 2007 21
Nokkuð hefur verið rættum vaxandi ójöfnuð ítekjuskiptingu Íslend-inga á síðustu misserum.
Ástæða þess er sú að árlega hafa
komið fram opinber gögn er sýna
mikla aukningu tekjumunar, einkum
frá 1995. Þetta eru gögn sem fjár-
málaráðuneytið hefur lagt fram á
Alþingi, gögn sem Hagstofan hefur
birt árlega í Landshagsskýrslu sinni
(áður birt af Þjóðhagsstofnun), gögn
frá Ríkisskattstjóra og loks kemur
þetta fram í skýrslu Hagfræðistofn-
unar HÍ frá 2001, en hún sýndi að
ójöfnuður minnkaði talsvert frá 1988
til 1993–4 en tók þá að aukast all-
mikið allt til ársins 2000, en skýrslan
náði ekki lengra í tíma. Þessi aukn-
ing ójafnaðar í tekjuskiptingunni er
mest þegar allra tekjur eru með-
taldar en minnkar eftir því sem
stærri hluti fjármagnstekna er und-
anskilinn. Þó fjár-
magnstekjur séu alveg
undanskildar verður
niðurstaðan samt
nokkur aukning ójafn-
aðar.
Það kom því á óvart
er forsætisráðherra,
Geir H. Haarde, sagði í
sjónvarpi fyrir
skömmu að allt tal um
aukinn ójöfnuð hér á
landi væri byggt á mis-
skilningi ef ekki mis-
tökum tveggja prófess-
ora. Þó var hann
fjármálaráðherra þeg-
ar ráðuneytið hans
lagði fyrst fram svo-
kallaða Gini-stuðla sem
sýndu vaxandi ójöfnuð
í tekjuskiptingunni.
Virtist forsætisráð-
herra byggja þessi um-
mæli á hvatvíslegum
greinum Hannesar
Gissurarsonar um efn-
ið. Hannes fullyrti að tilkoma nýrrar
Evrópukönnunar frá Hagstofu Ís-
lands (Lágtekjumörk og tekjudreif-
ing 2003–2004), sem benti til að
tekjumunur hér á landi væri á svip-
uðu róli og í hinum norrænu lönd-
unum árið 2004, þýddi að ójöfnuður
hér á landi hefði ekki aukist á síðasta
áratug. Hann hefur að vísu líka sagt
í öðru samhengi að ójöfnuður hafi
vissulega aukist en gerði um leið lítið
úr málinu.
Nú er það svo að könnun á einum
tímapunkti (2003–4) segir ekkert um
þróun tekjuskiptingar næstu tíu ár-
in á undan. Þó þessi könnun sýni
svipaða útkomu hér 2004 og í grann-
ríkjunum þarf það ekkert að rekast
á niðurstöður um að ójöfnuður hafi
aukist næstu tíu árin á undan.
Tvennt getur einkum skýrt þetta
sem einhverjum kann að þykja mis-
ræmi. Í fyrsta lagi getur vel verið að
tekjuskiptingin fyrir tíu árum hafi
verið nokkuð jafnari hér á landi en á
hinum Norðurlöndunum. Skýrsla
Hagfræðistofnunar sýndi einmitt
aukna jöfnun frá 1988 til 1993–4. Í
öðru lagi skiptir máli hvernig Hag-
stofan mælir ójöfnuðinn í tekjuskipt-
ingunni.
Í könnun Hagstofunnar er byggt
á forskrift frá Evrópusambandinu
sem felur í sér að sleppt er um helm-
ingi af fjármagnstekjum (einkum
hagnaði af sölu hlutabréfa) og er svo
í öllum löndunum. Þess vegna er
væntanlega rétt hjá Hagstofunni að
gera það í þessum samanburði.
Þetta hefur þó afar mikil áhrif á út-
komuna fyrir Ísland. Hagstofan
hafði áður birt á vef Evrópusam-
bandsins bráðabirgðaniðurstöðu úr
þessari könnun og þá voru allar
tekjur meðtaldar. Niðurstaðan þá
var að Gini-ójafnaðarstuðullinn væri
0,35 fyrir 2004 (sem er svipuð nið-
urstaða og kom úr gögnum rík-
isskattstjóra). Í lokaskýrslunni þar
sem um helmingi fjármagnstekna er
sleppt verður niðurstaðan hins veg-
ar 0,24–0,25 og er Ísland þá á svip-
uðu róli og hinar norrænu þjóðirnar.
Þetta er hins vegar afar mikill mun-
ur og virðist ljóst að fjármagns-
tekjur, einkum hagnaður af sölu
hlutabréfa, skipta afar miklu máli
fyrir tekjuskiptinguna
á Íslandi, meira en í
öðrum vestrænum
löndum.
Fátítt er að Gini-
stuðull geti breyst
svona mikið, frá 0,35 til
0,25, eftir því hvort
helmingur fjármagns-
tekna er undanskilinn
eða ekki. Hér gætir
hugsanlega áhrifa af
því að hlutabréfaeign
er víða í Evrópu ekki
sérlega almenn og hins
að mikil þensla hefur
verið á íslenskum
hlutabréfamarkaði á
síðustu árum. Fjár-
magnstekjur eru því
líklega stærri hluti
heildartekna hér en víða í Evrópu.
Auk þess eru fjármagnstekjur skatt-
lagðar minna hér en annars staðar á
Vesturlöndum og eykur það áhrif
fjármagnstekna á
tekjuskiptinguna.
Þá eru hugsanlega
mikil brögð að því að
aðilar sem aðstöðu
hafa til geti fært hluta
atvinnutekna sinna yf-
ir í fjármagnstekjur
sem eru skattlagðar
um 10% í stað hátt í
40% skattlagningar
atvinnutekna. Þetta
gæti t.d. átt við um þá
nærri 28.000 aðila sem
eru með hluta- og
einkahlutafélög hér á
landi, sem og stjórn-
endur og eigendur
stærri fyrirtækja. At-
hyglisvert er að fjöldi
venjulegra heimila
(hjón og sambúð-
arfólk) er rétt um tvö-
faldur fjöldi einka-
hlutafélaga í landinu
(um 59.000 hjón á móti
28.000 einkahluta-
félögum). Nærri lætur að þetta sé
eitt einkahlutafélag á hverjar 2–3
fjölskyldur. Það er væntanlega fjarri
því að vera sambærilegt við nokkurt
annað land. Sum þessara einka-
hlutafélaga hafa verið stofnuð til að
ná fram skattahagræði fyrir að-
standendur. Það eru því sterkar vís-
bendingar um að hluti af miklum
vexti fjármagnstekna hér á landi sl.
áratug geti tengst einhverri til-
færslu atvinnutekna til fjármagns-
tekna.
Ofangreint skiptir miklu máli fyr-
ir tekjuskiptinguna því fjármagns-
tekjur koma í mestum mæli til fólks í
hærri tekjuhópunum, ekki síst arður
og hagnaður af sölu hlutabréfa. Þeg-
ar hluta fjármagnstekna er sleppt í
rannsókn á tekjuskiptingu er skorin
væn sneið ofan af hærri tekjunum
áður en tekjumunurinn er mældur.
Þannig jafnast tekjuskiptingin.
Þetta skiptir enn meira máli þar sem
vægi fjármagnsteknanna er mikið,
eins og virðist vera á Íslandi. Þetta
þýðir að mæling á ójöfnuði í tekju-
skiptingu sem einungis byggist á
helmingi fjármagnstekna gefur tak-
markaða mynd af raunverulegri
tekjuskiptingu í landinu. Ef vægi
fjármagnsteknanna í tekjudreifing-
unni er meira hér en í öðrum löndum
má spyrja hvort þetta skekki sam-
anburð milli landa? Æskilegt væri í
slíku tilviki að birta báðar útkomur,
þ.e. með öllum tekjum og með helm-
ingi fjármagnstekna.
Varð engin aukning ójafnaðar?
En hvernig lítur þróun tekju-
skiptingarinnar út ef notað er sama
hugtak og Hagstofan notar í hinni
nýju Evrópukönnun? Sýnir það að
engin aukning ójafnaðar hafi orðið á
síðasta áratug, eins og Geir H.
Haarde og Hannes Gissurarson
halda fram?
Þessu er svarað í töflu 1. Gögnin
eru birtar tölur Hagstofu Íslands
(Landshagur 2006) og Þjóðhags-
stofnunar (Tekjur, eignir og dreifing
þeirra 1993 og 1994). Tekjuhugtakið
er ráðstöfunartekjur eftir skatta og
bætur, en að frádregnum hagnaði af
sölu hlutabréfa. Þarna er sem sagt
sleppt um helmingi af fjármagns-
tekjum, eins og Hagstofan gerir í
Evrópukönnuninni.
Sýndar eru meðal ráðstöf-
unartekjur fjölskyldna í 10 jafn
stórum tekjuhópum, raðað frá þeim
sem hafa lægstu tekjurnar til þeirra
sem hæstu tekjur hafa. Þannig voru
meðaltekjur fjölskyldna í lægsta
hópnum 1.069 þúsundir króna árið
1993 og höfðu hækkað í 2.058 þús.
árið 2005, eða um 92,4% á verðlagi
hvers árs. Eins og sjá má í 4. dálki
hækkuðu tekjur meira eftir því sem
ofar dró í tekjustiganum og loks er
hækkunin í efsta 10% hópnum lang-
mest, eða um 216,9%. Þetta sýnir
gleikkunina í tekjustiganum á tíma-
bilinu, sem er auðvitað aukinn ójöfn-
uður í tekjuskiptingunni. Það gerð-
ist sem sagt bæði með því að fólk í
lægri tekjuhópum dróst afturúr
meðaltekjum og fólk í hæsta hópn-
um fór langt fram úr hinum.
Í neðri hluta töflunnar eru sýndir
Gini-ójafnaðarstuðlar, fyrst fyrir töl-
urnar í töflunni og í neðstu línu fyrir
allar tekjur. Þannig var Gini-
stuðullinn 0,197 árið 1993, sem
myndi teljast lítill ójöfnuður í öllum
samanburði. Árið 2005 var stuðull-
inn kominn í 0,277 og hafði hækkað
um 40,6% á tímabilinu. Það er mikil
hækkun, og í reynd meiri en varð í
Bandaríkjunum í tíð Reagans sem
og í tíð Thatchers í Bretlandi. Ef
hins vegar er miðað við allar fram-
taldar tekjur þá fór Gini-stuðullinn
úr 0,210 í 0,360 og hafði hækkað um
71,4%, sem er einstaklega mikið.
Að lokum er sýnd á meðfylgjandi
mynd aukning kaupmáttar sömu
ráðstöfunartekna og í töflunni. Þetta
er því sama tekjuhugtakið og notað
er í Evrópukönnun Hagstofunnar
(sleppt er hagnaði af sölu hlutabréfa,
þ.e. um helmingi fjármagnstekna).
Kaupmáttur fjölskyldna í lægstu
tveimur hópunum (lægstu 20%
heimila) jókst um 31–32% á tíma-
bilinu í heild, eða um 2,6% á ári að
meðaltali. Síðan hækkaði kaupmátt-
urinn meira, stig af stigi eftir því
sem ofar er komið í tekjustigann.
Fólk með meðaltekjur fékk 52–56%
aukningu kaupmáttar, eða um 4,6%
á ári. Loks jókst kaupmáttur fólks í
efsta tíundarhlutanum mun meira,
eða um 118%, sem jafngildir nálægt
10% kaupmáttaraukningu á ári
hverju í 12 ár. Ef hagnaður af sölu
hlutabréfa væri meðtalinn væri
aukningin í þessum hópi ennþá
meiri, en einnig væri hún meiri í
næstu hópum þar fyrir neðan.
Þó segja megi að 2,6% aukning
kaupmáttar, eins og varð í lægstu
tekjuhópunum, sé ágæt miðað við
það sem er í mörgum öðrum lönd-
um, þá þýðir hún að fólk í þessum
hópum dróst aftur úr í góðærinu á
Íslandi. Þarna er að finna umtals-
verðan hluta eldri borgara, öryrkja
og lágtekjufólks á vinnumarkaði.
Þjóðir sem nutu álíka hagsældar og
við Íslendingar á þessu tímabili, t.d.
Írar og Norðmenn, juku kaupmátt
lægstu 20% heimila ríflega tvöfalt
meira en varð á Íslandi 1995 til 2000
(sjá nánar grein mína „Aukinn
ójöfnuður á Íslandi“ í Veftímaritinu
Stjórnmál og stjórnsýsla).
Niðurstaða
Það er ánægjulegt að Ísland kem-
ur vel út í samanburði tekjuskipt-
inga í nýlegri Evrópukönnun Hag-
stofu Íslands. Ég hef hins vegar sýnt
í þessari grein og öðrum að það
skiptir verulegu máli fyrir mat á
ójöfnuði tekjuskiptingar hvaða
tekjuhugtak er notað. Eðlilegast er
að nota allar ráðstöfunartekjur, eftir
skatta og bætur. Algengt viðmið í
milliríkjasamanburði er hins vegar
að sleppa hagnaði af sölu hlutabréfa
og verðbréfa, eins og Hagstofan ger-
ir. Þetta er meðal annars gert vegna
þess að í sumum löndum skipta slík-
ar tekjur ekki miklu fyrir tekju-
skiptinguna auk þess sem þær eru
mjög breytilegar yfir tíma. Hér virð-
ist þessi tekjuliður hins vegar skipta
óvenju miklu máli, ekki síst vegna
séríslenskra aðstæðna í skattakerf-
inu (m.a. óvenju lágrar skattlagn-
ingar fjármagnstekna). Niðurstaðan
er gjörbreytt eftir því hvort þessi
liður er meðtalinn eða undanskilinn.
Við slíkar aðstæður virðist eðlilegt
að horft sé til beggja mælinga, þ.e.
með og án þessa liðar. Tekjuskipting
þjóðar verður ekki sýnd til fulls
nema allar tekjur séu meðtaldar.
Það er loks rangt að draga þá
ályktun að ójöfnuðurinn hafi ekki
aukist hér á landi síðasta áratuginn
af niðurstöðu Hagstofukönnunar-
innar. Þegar notað er sama tekju-
hugtak og Hagstofan byggir á og
þróun þess frá 1993 til 2005 skoðuð,
kemur í ljós að tekjuójöfnuðurinn
(skv. Gini-stuðli) hefur aukist um
40%. Það er mikil aukning á alla
mælikvarða. Ef allar tekjur væru
meðtaldar telst aukningin enn meiri.
Ójöfn kaupmáttaraukning
Eftir Stefán Ólafsson
» Tekjuskipt-ing þjóðar
verður ekki
sýnd til fulls
nema allar
tekjur séu með-
taldar.
Stefán Ólafsson
Höfundur er prófessor
við Háskóla Íslands.
Kaupmáttaraukning ráðstöfunartekna 1993 til 2005
Aukning ráðstöfunartekna í 10 tekjuhópum, í % á föstu verðlagi.
Hjón og sambúðarfólk.
32,3 30,6
41,5
48,8
52,4 55,6
57,8 60,5
64,5
117,8
0
20
40
60
80
100
120
I II III IV V VI VII VIII IX X
%
a
u
k
n
in
g
k
a
u
p
m
á
tt
a
r
1
9
9
3
t
il
2
0
0
5
MeðaltekjurLægstu tekjur Hæstu tekjur
Þróun tekjuskiptingar 1993 til 2005
Ráðstöfunartekjur án hagnaðar af sölu hlutabréfa.
Hjón og sambúðarfólk. Verðlag hvers árs (þús. kr.).
Tekjuhópar: 1993 2005 Aukning í %
I – Lægstu 10% 1069 2058 92,4
II 1472 2797 90,1
III 1666 3429 105,8
IV 1835 3973 116,5
V – Meðaltekjur 2001 4436 121,7
VI – Meðaltekjur 2164 4900 126,4
VII 2363 5426 129,6
VIII 2606 6087 133,6
IX 2961 7087 139,3
X – Efstu 10% 3938 12480 216,9
Ójöfnuður tekjuskiptingar:
Gini – án söluhagnaðar hlutabréfa 0,197 0,277 40,6%
Gini – allar tekjur meðtaldar 0,210 0,360 71,4%
Heimildir: Hagstofa Íslands og Þjóðhagsstofnun.
kar? Vart
við ógnir
raunveru-
tarfsemi,“
kaði jafn-
ið frekari
alagsins.
menn hafa
ðum þrá-
rnarkerf-
ma upp í
kki hugs-
ulegri ógn
ði hannað
anda eld-
tlagaríki“
mörkum í
num. Er
g Norður-
i. Rússar
ta um að
stað nýju
a má setja
vettvangi
hans til
forseta sé
essu sam-
sem Dick
andaríkj-
Vilníus í
yrra. Þar
að stjórn
skipulega
ramþróun
Stjórnvöld
st gegn
gnanna og
gu frjálsa
jórnmála-
starfsemi
áðamenn í
að gas- og
því skyni
g „kúga“
inn með
Rússa til
öðvað um
ð margra
Almennt
r umbóta“
ð uppræta
ára með
lýðræðis-
samskipti
heney tók
ráðamenn
sar bætt-
Um þessa ræðu bandaríska vara-
forsetans sögðu rússneskir emb-
ættismenn að hún væri „með öllu
óskiljanleg“. Rússneskir fjölmiðlar
fóru hamförum og vændu Banda-
ríkjastjórn um margvísleg áform og
myrk.
Ummæli Pútíns forseta um þá
hneigð Bandaríkjamanna að telja
sig þess umkomna að kenna Rúss-
um lýðræði hljóta menn að túlka
sem svar við gagnrýni Dick Chen-
eys í Vilníus. Ræða Cheneys fól í
sér beittustu gagnrýni af hálfu
bandarískra ráðamanna um margra
ára skeið.
Henni hefur nú verið svarað.
Kuldakastið 1999
Það kuldakast sem nú ríkir í sam-
skiptum Rússa og Bandaríkja-
manna (og raunar einnig nokkurra
Evrópuríkja) kemur engan veginn
á óvart. Rifja mætti upp nokkur slík
á undanliðnum árum; upp í hugann
kemur heimsókn Madeleine Al-
bright, þáverandi utanríkisráð-
herra Bandaríkjanna, til Moskvu í
janúarmánuði árið 1999. Þá líkt og
nú mótmæltu Rússar stækkun
NATO, áformum um gagneld-
flaugakerfi og meintum yfirgangi
Bandaríkjanna á alþjóðavettvangi.
Þá líkt og nú kom fram að Rússar
hygðust standa vörð um hagsmuni
sína og verja áhrifasvæði sitt. Þá
líkt og nú höfðu orðið umskipti í
rússneskum stjórnmálum, „um-
bótasinnarnir“ svonefndu höfðu lot-
ið í lægra haldi fyrir þjóðernissinn-
uðum „pragmatistum“ sem töldu
undirlægjuhátt undanliðinna ára
gagnvart Vesturlöndum óþolandi
með öllu.
Hagsmunamat rússneskra ráða-
manna er nú skýrara en áður. Upp-
gangur er í efnahagslífinu sem telst
fagnaðarefni þar eð sú þróun er fall-
in til að tengja Rússa við hið alþjóð-
lega hagkerfi og þar með draga úr
líkum á einhliða aðgerðum og ofsa-
fengnum viðbrögðum. Rússar hafa
ekki skellt í lás en þeir telja þró-
unina í þá átt að styrkur þeirra fari
vaxandi á alþjóðavettvangi. Það
mat er næstum því ábyggilega rétt,
ekki síst ef horft er til erfiðrar stöðu
Bush Bandaríkjaforseta sem á sér
nú færri formælendur en áður á
heimavelli og nánast enga í útlönd-
um.
Reuters
i varðmanna föðurlandsins í Moskvu á föstudag.
kast
andi felur í sér hörðustu
m kalda stríðsins