Morgunblaðið - 09.07.2007, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 9. JÚLÍ 2007 21
áfengi ekki um hönd. Verðlag áfengis er
líka mismunandi eftir löndum og býr til
það sem Guðjón kallar áfengishringekj-
una; Norðmenn kaupa áfengi í Svíþjóð,
Svíar fara til Danmerkur að kaupa
áfengi, Danir til Þýzkalands, Þjóðverjar
til Póllands, Finnar til Eistlands og Eist-
ar til Rússlands.
Áfengi er verulegt áhyggjuefni fyrir
Evrópu og áfengisaldurinn fer lækkandi.
Guðjón segir sem betur fer ýmislegt
hægt að gera á heimilum og í skólum, en
fræðsla og aðgerðir þurfa að vera af-
dráttarlausari og markvissari.
Heilbrigðiskerfið ekki
bara viðgerðarþjónusta
Eins er það með fíkniefnin, nema þar
er ofan á allt annað við mjög skipulagða
glæpastarfsemi að eiga. „Við þurfum að
taka þeim mun fastar á þessum málum
og móta samvirkar aðgerðir, því þetta er
fjölþætt vandamál og eftir því mikið
verkefni. Heilbrigðiskerfið á að koma
þar við sögu; það á ekki bara að vera við-
gerðarþjónusta, heldur þarf að auka
mjög forvarnir þar sem annars staðar.
En þetta er auðveldara um að tala en í
að komast og ég get ekki bent á neitt
eitt ríki, sem er að ná betri árangri en
önnur.
Þetta er marghöfða dreki, sem þarf að
slást við á sem flestum vígstöðvum. Og
eins og með önnur heilbrigðisstríð: við
höfum ekki efni á öðru en að vinna.“
Í sambandi við fíkniefnin nefnir Guð-
jón tengsl þeirra við alnæmi. Á hverju
ári koma upp 260 þúsund ný alnæm-
istilfelli í Evrópu, aðallega í Austur-
Evrópu. Ástandið í V-Evrópu er nokkuð
stöðugt, en eystra vill Guðjón tala um
rússneska rúllettu. Þar eru 80% þeirra
sem smitast ungir karlmenn, sem nota
sömu sprautuna og kæra sig kollótta um
afleiðingarnar. „Það er eitthvað lánleysi,
eitthvert vonleysi, sem rekur þessa ungu
menn út í þetta hættuspil. Þeir sjá dap-
urleg lífskjör sem sitt eina hlutskipti og
sjá því engan tilgang með lífinu. Þær
betrumbætur sem felast í auðugra efna-
hagslífi verða aldrei nógsamlega undir-
strikaðar. Þær færa ungu fólki tilgang
og fær það til að meta lífið sem annað og
meira en léttvægt leikfang í lífshættu-
legum leik.“
Þegar Guðjón lítur til baka yfir árin
fimm hjá Evrópuskrifstofu WHO segir
hann að í raun hafi verið „feikilega gott
rennsli í lýðheilsumálunum á Evr-
ópusvæðinu“ og nefnir því til staðfest-
ingar Helsinkisamþykktina í aðgerðum á
sviði geðheilbrigðismála, Evrópu-
ekki einasta þungbærir
im þjást heldur þurfum
til þess, hve mikil byrði
mar eru fyrir þjóðfélagið,
ð, samhjálpina og heil-
Með því að beita for-
s ýtrasta erum við ekki
a líf fjölda einstaklinga,
a á samfélaginu.
úkdómur, sem nú rýkur
en það eru geðsjúkdómar
ð þunglyndi yngra fólks
Nú er unnið gegn geð-
tir Evrópuáætlun, sem var
lsinki 2005 og íslenzkur
krifstofu minnar; Héðinn
kom að. Meginstefið þar
sjúklinga og aðstandenda
meta og efla meðferðina.
a er lífsspursmál, ef okkur
halda utan um þennan
mtíðinni og geta með geð-
ustu hjálpað fólki út í
ur.
rf á stóru átaki í geð-
m, sérstaklega víða í
sem eru geðsjúkrahús
00 sjúklingum og ónógu
r er aðbúnaður sjúkling-
beint skelfilegur.
rf svo að breyta afstöðu
egn fordómum, til dæmis
é meiri áhætta að ráða í
hefur þurft að leita á geð-
ólk sem hefur glímt við
. Þetta á einfaldlega ekki
jast. Auðvitað eru til und-
þessu sem öðru. Flugstjóri
truflanir setzt ekki aftur í
ð. En það á ekki að mis-
ningarnar til að merkja
ir líka aðgerðir til að
á börnum. „Við vitum að
slysum á heimilum um
ð fylgja einföldum tékk-
g fækka má slysavöldum
um. Við horfum upp á
kkna og verðum að grípa
ðgerða gegn þeirri hættu.
erðin sinn alltof háa toll.“
nu því betra
r að í V-Evrópu lækki töl-
slys í umferðinni. Þar hafa
um árangri með sinni núl-
ðrir hlógu mikið að á sín-
víar létu það sem vind um
einbeittu sér að sinni áætl-
am í sótti og Svíar komust
ættu hinir að hlæja. Svíar
ð þremur atriðum; bílnum,
veginum og ökumanninum og gripu til
aðgerða á öllum þremur vígstöðvum.
Þeir kortlögðu svörtu blettina í gatna-
og vegakerfinu og beindu fram-
kvæmdafé til þeirra; lögðu af pólitíska
úthlutun vegafjár. Þeir tóku um-
svifalaust úr umferð alla þá bíla sem
uppfylltu ekki öryggisskilmála, þeir end-
urskipulögðu og bættu menntun öku-
manna og gegn hraðakstri beittu þeir
myndavélum og harðari refsingum. Sá
sem ekur 30 km hraðar en hámarkshrað-
inn er, missir ökuskírteinið umsvifalaust
í 3 mánuði og greiðir sekt að auki. Svíar
tóku líka mjög harkalega á áfengisvanda
umferðarinnar.
Guðsjón segir að auk þessa þurfum við
Íslendingar að leggja sérstaka áherzlu á
að ökumenn temji sér tillitssemi og kurt-
eisi hver í annars garð. „Ég hef góðan
samanburð á umferðinni í Danmörku og
hér og þetta er eins og svart og hvítt.
Hér eru ökumenn alltaf í kapphlaupi við
alla hina um að komast áfram.“
En meðan umferðarslysum fækkar í
V-Evrópu, fjölgar þeim í A-Evrópu. Þar
eru líka vegurinn og bíllinn í lamasessi
og margir ökumenn hafa aldrei lært að
aka bíl. Bílum fjölgar og fjölgar og vega-
kerfið stendur alls ekki undir allri þess-
ari umferð. Svo er áfengisneyzlan sú
mesta í Evrópu.
Guðsjón segir áfengið skaðlegt og
samfélaginu hættulegt. „Þess vegna
segjum við: Ekki áfengi í umferðinni,
áfengislausa skóla og áfengislausa með-
göngu.“
Hann segir það gera baráttuna gegn
áfengisneyzlu snúnari, að hún er svo
mismunandi milli landa. Í sumum lönd-
um drekka menn áfengi daglega, með
mat, annars staðar neyta menn áfengis
sjaldnar, við stærri viðburði, og enn ann-
ars staðar, í múslímalöndum, hafa menn
aðgerðaáætlun í bólusetningum, aðra í
heilbrigðismálum barna og ungmenna,
og þá þriðju á sviði langvinnra sjúk-
dóma. Starfsmönnum lýðheilsudeildar
Evrópuskrifstofunnar hefur á þessum
árum fjölgað úr rösklega 100 í 240.
Lífsstílsbreytingin verður
að vera lokkandi
Guðjón Magnússon stendur nú á
krossgötum. Eftirlaunaaldur starfs-
manna Sameinuðu þjóðanna er 62 ár og
yfir þann þröskuld er hann kominn og
gott betur, eins og hann segir sjálfur, en
starfstími hans var tvívegis fram-
lengdur. 1. nóvember verður hann á
lausu. Hvað þá?
„Mín ætlan er að sinna ráðgjaf-
arstörfum, mest erlendis. Ég hef fengið
nokkur tilboð sem ég er að velta fyrir
mér.“
– Sem eru?
„Það er of snemmt að fjalla um þau
opinberlega.“
– Hvað með Ísland?
„Það er alveg inni í myndinni. Hér er
mikil gerjun í heilbrigðismálunum. Nýr
ráðherra er tekinn við málaflokknum,
sem flokkur hans hefur ekki haft á sinni
könnu í tuttugu ár. Það verður spenn-
andi að sjá hvað gerist.“
– Ef ég kalla þig til ráðgjafar fyrir
hann hér og nú?
„Lykilorðið er forvarnir. Ef við lítum
fyrst til aldursskiptingar þjóðarinnar, þá
fjölgar stöðugt í efri hópunum, sem hafa
lokið lífsstarfi sínu og þurfa á heilbrigð-
isþjónustu að halda, meðan fækkar í
undirstöðunni sem leggur fé til heil-
brigðiskerfisins. Þessi jafna gengur ekki
upp og það er fyrirsjáanlegt að ef fram
heldur sem horfir þá munu heilbrigð-
ismálin kollvarpa efnahagsmálunum fyrr
en síðar.
Við þurfum að hægja á þessari þróun,
seinka því hvenær fólk þarf á dýrustu
þjónustunni að halda, og draga úr þeirri
þörf með öllum mögulegum ráðum. Við
kunnum forvarnaráð á sviði hjarta- og
æðasjúkdóma og sykursýki svo dæmi
séu tekin og við getum líka haft áhrif á
vissar tegundir krabbameins.
Skynsamlegasta fjárfesting heilbrigð-
isráðherrans er í stóreflingu forvarna.
Þær verða hins vegar ekki unnar í heil-
brigðiskerfinu einu saman. Það þarf að
virkja fleiri stjórnvöld, þar með talin
sveitarfélögin. Forvarnirnar þarf að
flétta inn í skólakerfið og þá á ég ekki
við eina heimsókn lögreglumanns, eina
heimsókn læknis eða eina heimsókn
slökkviliðsmanns á ári, heldur þurfa þær
að vera stöðugt á dagskránni, fastur
hluti af lífsleikninni. Ekki er síður mik-
ilvægt að undirstrika ábyrgð foreldra.
Það þarf frekari samþættingu ýmissa
þjóðfélagsþátta. Vinnustaðirnir verða að
koma inn í myndina. Það þarf að draga
úr streitu á vinnustöðum og koma í veg
fyrir áreiti og einelti. Og það þarf að
kanna, hvað boðið er upp á í vinnustaða-
mötuneytum. Vinnustaðirnir eru í lyk-
ilhlutverki.
Ég nefndi áðan, að ríkið á ekki að
draga vagninn eitt, heldur eiga sveit-
arfélögin líka að koma inn í myndina og
sem gamall formaður Rauða krossins er
ég smitaður af því að efla og virkja fólk í
frjálsum félagasamtökum.
Og ekki má gleyma ykkur fjölmiðla-
mönnunum. Það er bráðnauðsynlegt að
miðla fræðslu til fólks og við vitum
hversu mjög við mótumst af þeim miðl-
um sem við notum.
Kúnstin er að fá fólk til að finna ávinn-
ing af því að breyta um lífsstíl. Breyt-
ingin verður að vera lokkandi. Hún má
alls ekki vera leiðinleg, þá gerist ekki
neitt. Boð og bönn eru ekki góðir kostir,
þótt ég viðurkenni nauðsyn þess að
banna reykingar á vissum stöðum. En
reykingabannið kom í kjölfar hugarfars-
breytingar hjá fólki. Við þurfum að ná
fram slíkri hugarfarsbreytingu á fleiri
sviðum; fólk verður að sjá ágóðann af því
að lifa lengur án sjúkdóma og bæta lífi
við árin.
Ég er hins vegar vantrúaður á skyndi-
lausnir. Herferð vekur athygli á vand-
anum, en ef henni fylgir ekki neitt, þá
gerist ekki neitt. Gangan á dögunum
vegna umferðarslysanna var feikilega
gott átak, en hefur ekki frekari áhrif,
nema henni sé fylgt eftir með ein-
hverjum aðgerðum. Án þeirra hverfur
hún bara út í buskann eins og blöðr-
urnar, sem sleppt var í loftið. Það er lyk-
ilatriði, þegar menn grípa til svona að-
gerða, að þeim fylgi skipulagt framhald.“
– Hvað með sérfræðingana og störf
þeirra hjá spítölum og á stofum?
„Það er óvíða öflugri starfsemi sér-
fræðinga á stofum en hér og um það fyr-
irkomulag virðist ríkja sæmileg sátt. Ég
geri hins vegar athugasemdir við
greiðslufyrirkomulagið. Á stofunni er
sérfræðingurinn verktaki og mér finnst
eðlilegt að hann sé það líka inni á spít-
alanum. Og heimilislæknirinn á að
standa í sömu sporum. Ég tel brýnt að
brjóta niður múra milli heilsugæzlunnar
og sérfræðinganna og líka múra innan
spítalanna; menn eiga ekki bara að líta á
lækningahlutverk sitt, heldur telja
fræðslu og átak í heilsueflingu líka í sín-
um verkahring.
Íslendingar standa framarlega í lífs-
gæðum og þá líka í heilbrigði. Við erum
kröfuhörð þjóð, fljót að tileinka okkur
nýjustu tækni og sækjum aðeins það
bezta. Heilbrigðisstarfsfólk okkar er vel
menntað, enda höfum við nýtt það bezta
hjá öðrum þjóðum og fengið toppfólk til
baka.
Stjórn heilbrigðismála þarf að vera
feikilega markviss. Ég vildi sjá betri
stefnumótunarvinnu með mati á kostn-
aði og þátttöku annarra en ríkisins. Og
hvað markmiðin varðar finnst mér að
efling forvarna eigi að vera æðra mark-
mið en efling heilbrigðisþjónustunnar.“
Eigum að færa okk-
ur upp fyrir fossinn
Guðjón líkir okkur við fljótafólkið, sem
heldur sig neðan fossins og tekur þar við
þeim sem slasast í fallinu. „Við eigum að
færa okkur upp fyrir fossinn, varna því
að fólk detti í fljótið og ná til þeirra sem
detta samt áður en þeir fljúga fram af
fossbrúninni.
Í hnotskurn er þetta íslenzka mál-
tækið að byrgja brunninn áður en barnið
dettur ofan í.
Ég sé mörg sóknarfæri á þessu sviði
og af því að það er svo ríkt í okkur Ís-
lendingum að taka hlutina með trompi,
þá eigum við að láta forvarnirnar fara
eins og hvítan stormsveip um þjóðfélag-
ið.“
– Þú segir að ríkið eigi að reka sjúkra-
stofnanirnar. Ertu þá að tala um há-
tæknisjúkrahús?
„Ég hef aldrei verið hrifinn af þessu
orði; hátæknisjúkrahús. Það eru reknar
röntgendeildir utan sjúkrahúsa og þar
er einnig hátækni. Við þurfum öflugt
kennslusjúkrahús og ég vil frekar tala
um háskólaspítala. Þar á að bjóða upp á
þjónustu, sem ekki er hægt að veita ann-
ars staðar. Hættan er að spítali dragi til
sín sjúklinga og geti svo ekki útskrifað
þá eins og við á. Miðað við framfarir í
heilbrigðistækni og heilbrigðisvísindum
eiga menn að spyrja sig, hvað þeir geti
flutt út til annarra og einbeita sér þess í
stað að grunnþáttum síns spítala.
1993 kom út svokölluð gul skýrsla, þar
sem meðal annars kom fram að á 16
sjúkrahúsum voru menn að skera upp
sjúklinga og í skýrslunni var því velt
upp, hvort ekki væri heppilegra að
fækka skurðsjúkrahúsunum og fá sum-
um þeirra önnur sérverkefni. Ég var
ekki vinsælasti maðurinn á Íslandi þegar
þessi skýrsla leit dagsins ljós. Hún var
varla fyrr komin út, en stjórnmálamenn-
irnir hlupu í vörn hver fyrir sitt sjúkra-
hús.
Reynslan er nú sú, að aðeins um helm-
ingur þessara 16 spítala eru enn skurð-
spítalar og 3 spítalar hafa verið samein-
aðir í einn. Þannig hefur skynsemin
orðið ofan á, þegar fólk áttar sig á því að
það á kost á betri þjónustu annars stað-
ar en í sínu næsta nágrenni. Þetta er
alltaf spurningin um nálægð þjónust-
unnar og gæði hennar.
Ég skildi vel þá sem vildu halda í sína
spítala. Það var ekki einasta að fólk vildi
hafa þjónustuna nálægt sér heldur var
þetta líka hreint og beint atvinnuspurs-
mál á stöðunum. En svo gerðust hlut-
irnir bara af sjálfu sér, því það gengur
ekki upp að fórna þjónustugæðunum
fyrir nálægðina.“
– Og lokaorðin, Guðjón Magnússon?
„Hvað sem gert er til að þoka málum
til betri vegar, þarf að ríkja sæmileg sátt
í þjóðfélaginu um þær aðgerðir.“
r forvarnir
Morgunblaðið/ÞÖK
ðjón Magnússon segir að sýna verði fólki fram á ágóðann af því að lifa lengur án sjúkdóma og bæta lífi við árin.
Í HNOTSKURN
» Evrópuskrifstofa WHO telur53 aðildarríki með 880 millj-
ónum íbúa. Svæði hennar nær frá
Grænlandi að landamærum Kína
og til Afganistan, Írans og Íraks.
» Áður en Guðjón Magnússonfór utan til starfa við Norræna
heilsuháskólann í Gautaborg var
hann m.a. aðstoðarborgarlæknir í
Reykjavík, aðstoðarlandlæknir og
skrifstofustjóri heilbrigðisráðu-
neytisins.