Morgunblaðið - 02.09.2007, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 2. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Þótt strandríkið sé ekki bundið af tillögum
landgrunnsnefndarinnar og þurfi strangt til
tekið ekki að fara að þeim, segir Tómas að mál-
ið flækist mjög, ákvarði ríkið mörkin utar en
nefndin leggur til.
„Mörkin teljast þá ekki bindandi gagnvart
öðrum ríkjum, réttarstaða landgrunnsins
verður óljós og vafasamt að komi til ein-
hverra fjárfestinga vegna hugsanlegrar
nýtingar auðlinda á svæðinu.“
Tómas telur kröfu Rússa um yf-
irráð á norðurpólnum hæpna. Lo-
monosov-hryggurinn, sem liggi
m.a. um norðurpólinn, teljist til
neðansjávarhryggja í skilningi
76. gr. hafréttarsamningsins,
en hámarksvíðatta land-
grunns á slíkum hryggjum sé
350 sjómílur frá ströndum, í
þessu tilviki frá Síberíu.
Misskilningurinn
um Ísland
„Grundvallarforsenda
þess að ríki eigi tilkall til
landgrunns í Norður-Ís-
hafinu er sú að þau eigi
land að þessu hafsvæði.
Fimm ríki uppfylla þetta
skilyrði: Bandaríkin, Kan-
ada, Danmörk fyrir hönd
Grænlands, Noregur og
Rússland.
Sá misskilningur hefur ver-
ið uppi í fjölmiðlum,“ segir
Tómas, „að Ísland, Finnland og
jafnvel fleiri ríki eigi hugsanlega
einnig tilkall til hafsbotnsréttinda í
Norður-Íshafinu.
Enginn fótur er fyrir því.
Ísland er girt af í suðri og einu hafs-
botnsréttindi okkar í Norður-Íshafinu fel-
ast í aðild okkar að Svalbarðasamningnum
og rétti okkar til að nýta auðlindir á land-
grunni Svalbarða sem þar af leiðir.
Ísland gerir hins vegar tilkall til víðáttumik-
illa landgrunnssvæða suður og austur af land-
inu, þ.e. á Reykjaneshrygg, á Hatton-Rockall-
svæðinu og í Síldarsmugunni.
Hlýnun, siglingar og auð-
lindir
Þýska tímaritið, Der Spiegel, fjallar um þá
staðreynd í grein fyrir skömmu að ýmis Evr-
ópulönd hugsi sér gott til glóðarinnar vegna
nýtingar auðlinda á norðurslóðum. Í síðasta
mánuði hélt Angela Merkel, kanslari Þýska-
lands, til Grænlands ásamt Anders Fogh
Rasmussen, forsætisráðherra Danmerkur, til
þess að kynna sér áhrif bráðnunar Grænlands-
jökuls og hafíssins á umhverfið. Þá hafa Þjóð-
verjar og Norðmenn undirritað samning um
rannsóknir á hvernig nýta megi auðlindir norð-
urslóða.
Þjóðirnar við Norður-Íshaf bíða þess nú í
raun að hafísinn bráðni og það verður fyrr en
margur hyggur. Heidemarie Kassen, hafís-
fræðingur við Leibnitz-stofnunina í Kiel, spáir
því að eftir 20 ár geti skip siglt hindrunarlaust
að sumarlagi frá Svalbarða um norðurpólinn til
Asíu.
Tómas H. Heiðar bendir á að möguleikar
opnist væntanlega til fiskveiða í Norður-Íshafi
með hlýnun sjávar og búast megi við tilfærslu
fiskistofna. Geti Íslendingar væntanlega fært
sér þetta í nyt.
„Samkvæmt hafréttarsamningnum gilda
mismunandi reglur um fiskveiðar á ólíkum haf-
svæðum. Strandríki hefur einkarétt til fisk-
veiða í 200 mílna efnahagslögsögu sinni. Á út-
höfunum gildir hins vegar meginreglan um
frelsi til fiskveiða með mikilvægum takmörk-
unum.“
Opnun norðursiglingaleiðarinnar
Tómas segir að vegna fyrirsjáanlegrar hlýn-
unar sjávar og með stöðugt fullkomnari ísbrjót-
um verði hægt að opna norðursiglingaleiðina í
náinni framtíð. „Hafréttarsamningurinn kveð-
ur á um frelsi til siglinga á úthafinu og í efna-
hagslögsögunni auk þess sem kveðið er á um
rétt til friðsamlegra siglinga innan 12 mílna
landhelgi.
Þetta mun eiga við um Norður-Íshafið eins
og önnur hafsvæði í heiminum.“
Augljóst er að opnun þessarar sjóleiðar mun
auka mjög siglingar kaupskipa við Ísland.
Í því felast mikil tækifæri fyrir Íslendinga
vegna einstæðrar legu landsins en jafnframt
vissar hættur vegna hugsanlegra mengunar-
slysa.“
M
enn ræða nú
með hvaða hætti
sé hægt að nýta
ýmsar auð-
lindir á norð-
urslóðum, svo sem olíu, gas
og málma, en talið er að allt
að þriðjungi olíu- og gas-
birgða jarðar, sem enn eru
ófundnar, sé að finna á
þessu svæði. Ríkin, sem
eiga land að Norður-Íshaf-
inu, leita nú leiða til þess að
tryggja þar réttindi sín.
Rússar vilja
norðurpólinn
27. júlí sendu rússnesk
stjórnvöld rannsóknarskipið
Akademík Fyodorov til norð-
urpólsins í fylgd kjarnorku-
knúna ísbrjótsins Rossyu til
þess að leggja áherslu á kröfur
sínar um yfirráð á þessum slóðum.
Annan ágúst síðastliðinn komu
rússneskir vísindamenn títaníum-
hylki með rússneska fánanum fyrir á
hafsbotninum undir norðurpólnum.
Dýpið á þessum slóðum er um 4 km og var
notaður til verksins smákafbátur sem
nefnist Mir (Sannleikur). Um borð var
auk áhafnarinnar varaforseti rússneska
þingsins, Dúmunnar.
Rússar gera kröfur um yfirráð á hafs-
botninum á þríhyrndu svæði sem nær
yfir 1,2 milljónir ferkíló-
metra. Flatarmál þess er
álíka mikið og heildarflatar-
mál Frakklands, Þýskalands
og Ítalíu. Suðurhlið þríhyrn-
ingsins teygir sig frá Kólaskaga í vestri að Chu-
kotkaskaga í austri og þaðan yfir Beringssund í
átt að Alaska. Toppur hans er á norðurpólnum
sjálfum.
Rússnesk stjórnvöld lögðu fram kröfu um yf-
irráð á þessu svæði með greinargerð til land-
grunnsnefndar SÞ árið 2002 á grundvelli 76. gr.
hafréttarsamnings Sameinuðu þjóðanna.
Landgrunnsnefndin hafnaði kröfunni í þessari
mynd þar sem hún þótti ekki eiga við haldbær
rök að styðjast.
Vísindaleg rök fyrir kröfunni
Í maí sendu Rússar ísbrjótinn Rossyu til
austurhluta hafsvæðisins með hóp vísinda-
manna frá haffræðistofnun háskólans í St. Pét-
ursborg. Safnaði leiðangurinn upplýsingum um
gerð hafsbotnsins, einkum Lomonosov-hrygg-
inn, sem er 1.800 km langur og teygir sig um
norðurpólinn á milli Síberíu og Norðaustur-
Grænlands. Telur forstöðumaður stofnunar-
innar, Valery Kaminsky, óyggjandi gögn úr
leiðangrinum sanna að Lomonosov-hryggurinn
sé beint framhald landgrunnsins undan strönd-
um Síberíu og styðji það kröfur Rússa um yf-
irráð á þessum slóðum.
Togstreitan um Norður-Íshafið
Rússland, Noregur, Grænland, Kanada og
Bandaríkin (Alaska) eru þau lönd sem næst
liggja norðurpólnum og umlykja hið eiginlega
Norður-Íshaf. Efnahagslögsaga þeirra nær 200
mílur út frá grunnlínupunktum landanna.
Danir sendu fyrir skömmu leiðangur til þess
að kanna sjávarbotninn norðaustur af Græn-
landi, en þeir telja hugsanlegt að niðurstöðurn-
ar verði þær að Lomonosov-hryggurinn sé í
beinu framhaldi af meginlandi Grænlands og
styrki því kröfur Grænlendinga um aukin yf-
irráð á þessum slóðum.
Kanadamenn hafa að undanförnu sýnt auk-
inn áhuga á heimskautasvæðunum. Þeir hafa
þegar ákveðið að láta smíða 8 vopnuð varðskip
til gæslu við Norður-Íshaf og verja til þess 7
milljörðum Bandaríkjadala eða um 450 millj-
örðum íslenskra króna. Þá verða stofnaðar
tvær nýjar herstöðvar í Norður-Kanada.
Bandaríkin eru eina ríkið, sem á land að Norð-
ur-Íshafinu og hefur ekki fullgilt hafréttar-
samninginnn. Strandlengja Bandaríkjanna
(Alaska), sem liggur að Norður-Íshafinu, er um
1.600 km löng og því miklir hagsmunir í húfi.
Þeim þingmönnum fer nú fjölgandi á Banda-
ríkjaþingi, sem taka undir þá skoðun Richards
Lugar, öldungadeildarþingmanns frá Indiana
og varaformanns utanríkismálanefndar öld-
ungadeildarinnar, að Bandaríkin eigi að full-
gilda hafréttarsáttmálann og leggja ríkari
áherslu á hagsmuni sína á þessum slóðum.
Engin ástæða sé til þess að láta Rússa eina um
að ásælast auðlindir svæðisins.
Kalda stríðið á norðurslóðum
Ágreiningur Bandaríkjamanna og Rússa
hefur orðið ýmsum áhyggjuefni. Nefnt hefur
verið að Rússar hafi byrjað eins konar tang-
arsókn á svæðinu. Nýlega hafa þeir falast eftir
því við Norðmenn að ríkin gangi til samninga
um skiptingu landgrunnsins í Barentshafi og
samningurinn frá árinu 1990 um mörkin milli
efnahagslögsögu Rússlands og Bandaríkjanna í
Beringssundi hefur enn ekki verið staðfestur.
Þar afsöluðu Rússar sér 2⁄3 hlutum umdeilds
svæðis til Bandaríkjanna. Rússnesk stjórnvöld
halda því fram að nú séu breyttir tímar og vilja
taka samninginn til endurskoðunar.
Kapphlaupið lýtur lögmálum
Tómas H. Heiðar, þjóðréttarfræðingur utan-
ríkisráðuneytisins, segir að umræðan sem
sprottið hefur upp í kjölfar leiðangurs Rússa, sé
um margt villandi. Dregin hafi verið upp mynd
af stjórnlausu kapphlaupi um pólinn sem lúti
engum alþjóðlegum reglum. Þetta sé ekki
sannleikanum samkvæmt.
Tómas segir að ekki hafi heldur verið gerður
greinarmunur á hinum ýmsu tegundum svæða
Norður-Íshafsins og margvíslegum notum
þess.
„Hafréttarsamningur Sameinuðu þjóðanna
frá 1982, sem er eini heildstæði samningurinn
sem gerður hefur verið á þessu sviði, gildir um
öll hafsvæði nema að því leyti sem gerðir hafa
verið sérstakir samningar um svæði eins og
suðurskautið og Svalbarðasvæðið.
Hafréttarsamningurinn hefur að geyma ít-
arlegar reglur um öll not hafsins, hafsbotnsins
og meira að segja loftrýmisins þar fyrir ofan. Í
samningnum eru m.a. ákvæði um siglingar,
fiskveiðar, nýtingu olíu, gass og annarra auð-
linda landgrunnsins.
Réttarstaða Norður-Íshafsins
Þegar fjallað er um réttarstöðu Norður-Ís-
hafsins verður að gera greinarmun á hinum
ýmsu notum hafsins,“ heldur Tómas áfram. „Að
því er varðar landgrunnið og nýtingu auðlinda
þess ber að hafa í huga að samkvæmt hafrétt-
arsamningnum eiga strandríki sjálfkrafa land-
grunn að 200 sjómílum sem eru jafnframt ytri
mörk efnahagslögsögunnar. Við tilteknar nátt-
úrulegar aðstæður geta ríki átt víðáttumeiri
hafsbotnsréttindi. Viðkomandi ríki skulu senda
landgrunnsnefndinni ítarlega greinargerð um
mörk landgrunnsins utan 200 sjómílna. Nefnd-
in fer yfir greinargerðina, leggur tæknilegt mat
á hana og gerir tillögu um ytri mörk land-
grunnsins. Á grundvelli tillagna nefndarinnar
getur strandríkið ákveðið á endanlegan og
bindandi hátt mörk landgrunnsins gagnvart al-
þjóðlega hafsbotnssvæðinu sem liggur þar fyrir
utan.“
Í HNOTSKURN
»Norður-Íshafið er að miklu leytiþakið ís að vetrarlagi.
»Vegna hlýnandi loftslags hefur haf-ísinn bráðnað ört á undanförnum
áratugum.
»Noregur, Rússland, Bandaríkin,Kanada og Grænland liggja að
Norður-Íshafinu.
»Samkvæmt hafréttarsamningi SÞeiga þessi lönd rétt á að hagnýta
auðlindir sem finnast í efnahagslögsögu
og á landgrunni þeirra.
»Um þriðjung olíu, gass og kola semenn er ófundinn, er talið að senn
megi vinna á botni Norður-Íshafsins.
Kalt stríð | Ríkin, sem eiga land að Norður-Íshafinu, leita nú leiða til þess að tryggja þar réttindi sín og á næstu
árum verður tekist á um yfirráðin. Erlent | Valdímir Pútín, forseti Rússlands, hefur tekið upp ágenga utanrík-
isstefnu og leitast eftir árekstrum. Nám |Leikkonan Danica McKellar kom mörgum á óvart með því að senda frá sér bók um stærðfræði.
Hlýnandi loftslag, bráðnandi
ís og auðlindirnar á norð-
urheimskautssvæðinu
KALT STRÍл
VIKUSPEGILL»
       

  
   










  

 

  

  

  
 
 
!
! 

 

" 

 
" 

#
$
%

#
&
' (
)(
  
!
')(
  
!
   
&

   
  
*+&',-.
#&+

     
 
   

 
  

  / ' Eftir Arnþór Helgason
arnthorh@mbl.is
Rússar eiga ekki norðurpólinn