Morgunblaðið - 22.02.2008, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 22. FEBRÚAR 2008 25
SVEITARFÉLÖGIN hafa stór-
aukið fjárframlög sín til skólahalds.
Séu þau mál krufin kemur í ljós að
þau felast að stærstum hluta í upp-
byggingu glæsilegra skólamann-
virkja, lengingu daglegs skólatíma
og skólaárs, tölvuvæðingunni, inn-
leiðingu skólamáltíða, lengri við-
veru barna eftir skóla og fjölgun
annars starfsfólks eins og skólaliða.
Þetta ber allt að þakka og hefur
fært skólahaldið til nútímahorfs.
Vandi skólanna, og það á bæði
við um leik- og grunnskóla, er hins
vegar sá að sveitarfélögin hafa
staðið þannig að kjarasamningum
þeirra sem í skólunum starfa, bæði
kennara og annarra starfsmanna,
að skólarnir eru alls ekki sam-
keppnishæfir við hinn almenna
launamarkað.
Meðan stefna stjórnvalda, hér er
ábyrgðin ekki bara sveitarfélaga
heldur ekki síður ríkisins, er sú að
halda uppeldis- og menntastéttum
sem láglaunastéttum mun ástandið
bara versna og versna enn frekar
en nú er orðið. Skólarnir munu
áfram verða undirmannaðir, þrátt
fyrir stóraukinn fjölda erlendra
starfsmanna og réttindalausra sem
nú þegar starfa í skólunum.
Foreldrar bera að vissu leyti líka
ábyrgð á hvernig komið er með af-
skipta- og aðgerðaleysi sínu. Að
láta það yfir börn sín
ganga að þeim sé
meinaður aðgangur að
skólunum svo mörgum
vikum skiptir, ekki
bara einu sinni heldur
aftur og aftur, meðan
kennarar háðu árang-
urslitla kjarabaráttu,
auðveldaði vissulega
stjórnvöldum að við-
halda láglaunastefn-
unni.
Ríkisvaldið getur
ekki firrt sig ábyrgð
því þessi vandi var
óleystur, þegar sveitarfélögin tóku
við skólunum. Fjármagnið sem
þeim fylgdi dugði engan veginn til
að standa undir öllum þeim breyt-
ingum á skólahaldi sem ákveðin
voru með lögum frá Alþingi.
Þegar starfsmannamálin lenda í
ógöngum eins og nú er mun lítið
fara fyrir framsæknu og metn-
aðarfullu starfi í stofnununum.
Stjórnendur reyna það eitt að halda
sjó frá degi til dags. Starfsmenn
koma og fara á miðju skólaári og
börnin njóta ekki þess stöðugleika
og festu sem þeim er nauðsynleg.
Litlu börnin á leikskólunum bera
þess glöggt vitni, með óróa og van-
sæld, þegar svona örar manna-
breytingar eiga sér stað.
Í grunnskólunum fer allt metn-
aðarfullt skipulag úr
skorðum og þeir sem
eftir sitja og bera uppi
starfið fyllast vonleysi
og uppgjöf. Afleiðingin
verður óhjákvæmilega
sú, ef ekkert verður að
gert, að enn fleiri
munu hverfa frá skól-
unum.
Kennarar tala um
síauknar kröfur, þeir
njóti minni virðingar
og lægri launa, og
taka við auknum
fjölda erfiðra nem-
enda. Íslenskt samfélag breytist af-
ar hratt og um leið uppeldisskilyrði
barna og unglinga. Umsjónarkenn-
arar segja að starfið þeirra sé svo
breytt að ekki sé hægt að tala um
sama starf og fyrir örfáum áratug-
um.
Lengra kennaranám
= finnskur árangur!
Undanfarið hefur mikið verið
rætt um lengingu kennaranáms í
fimm háskólaár. Vísað hefur verið
til góðs árangurs finnskra barna í
Pisa-könnunum, en finnskir kenn-
arar hafa meistaragráðu. Þetta
hljóti að vera leiðin til að ná betri
árangri í íslensku skólastarfi.
Meiri menntun kennara er alltaf
af því góða en að draga þessa álykt-
un er ofureinföldun á mun flóknara
máli. Finnskt samfélag er á margan
hátt mjög ólíkt samfélögum hinna
norrænu þjóðanna. Ég hef átt þess
kost að heimsækja finnska skóla,
ræða við finnskt skólafólk og ekki
síst við finnska foreldra, sem einnig
hafa búið með börn sín í einhverju
hinna Norðurlandanna. Finnskir
kennarar njóta mikillar virðingar í
samfélaginu. Finnskir foreldrar
hafa mikinn metnað fyrir hönd
barna sinna. Búa þau vel undir
skólagönguna, fylgjast grannt með
og axla ábyrgð á hegðun og náms-
framgangi barnanna. Með öðrum
orðum, þeir hafa ekki eins og hinar
þjóðirnar „afhent stofnunum börnin
sín til uppeldis og menntunar“.
Hver vill mennta sig í fimm ár á
háskólastigi til starfs þar sem launin
duga vart til framfærslu?
Hvernig verður staðan bætt?
Til þess að snúa þessari
óheillaþróun við verða allir að taka
höndum saman, ríki og sveitarfélög,
samtök kennara og foreldrar. Engu
foreldri hef ég kynnst sem vill ekki
barni sínu það besta. En foreldrar
verða að skynja og skilja ábyrgð-
arhlutverk sitt og forgangsraða í
samræmi við það. Kennarasamtökin
verða að vera mun sveigjanlegri í
allri samningagerð og tilbúnari til
nauðsynlegra breytinga, sem miða
ekki síst að hækkun grunnlauna, en
á þeim byggist nýliðun í stéttinni.
Það vekur athygli að mennta-
málaráðherra, Þorgerður Katrín
Gunnarsdóttir, bæði skynjar og skil-
ur vanda kennarastéttarinnar í
launamálum og afleiðingar þess fyr-
ir samkeppnishæfi þjóðarinnar, og
tjáir sig um það opinberlega. Aðrir
ráðherrar og alþingismenn verða
líka að horfast í augu við vandann
og leita lausna til framtíðar. Hér
þarf sameiginlegt átaka allra að
koma til, stjórnmálamanna í rík-
isstjórn og sveitarstjórnum, at-
vinnulífsins og hins almenna borg-
ara, því að nú má engan tíma missa,
ef ekki á illa að fara.
Við vitum öll að framtíð samfélag-
ins byggist á uppvaxandi kynslóð.
Mistök á þeim vettvangi verða ekki
bætt eftir á.
Eiga börnin okkar ekki betra skilið?
Sigrún Gísladóttir skrifar
um stöðuna í uppeldis- og
menntamálum og spyr hver
sé staða skólanna og hver
beri ábyrgð
»Meðan stefna stjórn-
valda er að halda
uppeldis- og mennt-
astéttum sem láglauna-
stéttum mun ástandið
bara fara versnandi.
Sigrún Gísladóttir
Höfundur er fyrrverandi
skólastjóri og bæjarfulltrúi.
BRAGÐ er eitt þeirra orða sem
fylgt hafa þjóðinni frá upphafi og
hefir nánast engum formbreytingum
tekið. Það er hvor-
ugkynsorð með sterka
beygingu sem hefir
haldist óbreytt í öllum
föllum eintölu og fleir-
tölu í 1100 ár og vel
það.
Ekki verður annað
séð en þjóðin hafi farið
vel með þessa eign sína
allar þessar aldir. Það
þætti góð meðferð á
dauðum hlut eða lifandi
skrokki, ef hann léti
ekki á sjá eftir svo
langan tíma og látlausa
notkun. Þessi formfesta er einn allra
dýrmætasti þáttur þess sem við köll-
um að „varðveita málið“ og teljum til
stefnumála okkar sem þjóðar.
En formið er ekki allt. Orð í notk-
un hafa merkingu, og hún getur jag-
ast til á ýmsan veg, þótt formið
standi óhaggað. Merkingarbreyt-
ingum fylgir auk þess breytt orðalag.
Grannorðin verða sjaldnast þau
sömu áfram nema þá að takmörkuðu
leyti. Merkingarbreytingum fylgja
orðalagsbreytingar.
Þegar á miðöldum var bragð notað
í ýmsum merkingum og samsetn-
ingum. Það er haft um það sem
bregður frá hinu venjulega. Dæmi úr
gamalli útgáfu Egils sögu (62. kap.):
„Gerðisk Egill úkátr, ok var því
meira bragð at, er á leið vetrinn“. Nú
er fleirtala oftar notuð. Við segjum
t.d. að mikil brögð séu að þessu eða
hinu. En bragð eða brögð að e–u hef-
ir verið venjulegt mál á öllum öldum.
Bragð er að þá barnið finnur, segir
máltækið. Ef manni þykir mikið til
einhvers koma, er „bragð að því“. Þá
er einhver veigur eða mergur í því.
En ef það þykir dauft eða til-
komulítið, er það bragðlítið eða
bragðlaust. Að fornu var lýsing-
arorðið bragðmikill haft um mann en
ekki um mat, svo að vitað sé. Bragð-
mikill maður var svipmikill og karl-
mannlegur. Orðið bragð lýtur að út-
liti og merkir stundum ‘svipur’ eða
‘ásýnd’, jafnvel sama og yfirbragð.
„Sét hefi ek þik með betra bragði“,
sagði Mörður gígja við Unni dóttur
sína (Njála 6. kap.). Enn er maður
sagður „dapur í bragði“ eða „með
glöðu bragði“. Áður fyrr var sagt um
veikan mann á batavegi, að hann
væri farinn að bragðast (nú breytt í
braggast), sbr. bragð-
legur (> bragglegur).
Nú er lýsingarorðið
bragðmikill oftast haft
um mat eða drykk, en
varla er það nýbóla að
menn finni eitthvert
bragð að því sem þeir
láta ofan í sig. Elsta
dæmi sem ég þekki um
matarbragð að ein-
hverju er úr orðabók
sr. Björns Halldórs-
sonar í Sauðlauksdal.
Sú bók var samin að
mestu á árunum 1770–
1785 en kom fyrst út 1814, með
dönskum þýðingum. Þar er bragð
þýtt með orðunum „Smag eller
Lugt“, og meðal notkunardæma eru
(með minni stafsetningu): Vínið hef-
ur gott bragð ‘Vinen har en god
Smag’ og Bragð er að því ‘det lugter
tilgavns’.
Nokkrar helstu orðabækur
tveggja síðustu alda eru á einu máli
um að bragð sé að einhverju og hafa
orðalagið finna bragð að e–u. Nefna
má orðabók Konráðs Gíslasonar
1851 (sjá dæmi undir Smag og
smage), orðabók Blöndals 1920–1924
og allar útgáfur Íslenskrar orða-
bókar 1963, 1983 og 2002.
Orðalagið að finna bragð að e–u er
því rétt og góð íslenska og á sér
djúpar rætur. Hins vegar er tæpast
hefð fyrir því að nota af í stað að í
þessu sambandi, þótt þess séu dæmi.
Berum saman þrjú vers úr þremur
Biblíuútgáfum: 1859, 1912 og 2007.
1859:
(1) „eda ætla þinn þjón finni smekk
af því, sem hann etur og drekk-
ur’“ (2Sam 19.35).
(2) „Verdur þad bragdlausa etid án
salts’ eda er nokkur smekkur
þess hvíta í egginu’“ (Job 6.6).
(3) „því hafdi hann ætíd sama smekk,
og hans lyst var hin sama“ (Jer
48.11).
Hér er smekkur hið ríkjandi orð,
en bragð sést aðeins í samsetning-
unni bragðlaus. Þessu var breytt
1912:
1912:
(1) „eða mun þjónn þinn finna bragð
af því, sem eg et og drekk“ (2Sam
19.35).
(2) „Verður hið bragðlausa etið salt-
laust, eða er gott bragð að hvít-
unni í egginu’“ (Job 6.6).
(3) „fyrir því hefir bragðið af honum
haldist og ilmurinn af honum eigi
breyzt“ (Jer 47.11).
Hér eru sem sé tvö dæmi um af, en
eitt um að. Í fyrsta dæminu 1859
sjáum við orðalagið „finna smekk af
e–u“. Það er danskættað („smag af
ngt“), en úr því var reynt að bæta
1912 með því að nota bragð fyrir
smekk. Ekki tókst þó til fulls að losa
sig við dönsku áhrifin. En það hefir
nú verið gert í nýju Biblíuútgáfunni
2007. Þar eru tvö fyrri versin þannig:
2007:
(1) „Getur þræll þinn enn fundið
bragð að því sem hann etur og
drekkur’“ (2. Sam 19.36).
(2) „Verður hið bragðlausa etið salt-
laust’ Er nokkurt bragð að hvítu í
eggi’“ (Job 6.6).
Í þriðja versinu er brugðið á annað
orðalag sem er ekki sambærilegt við
hinar þýðingarnar að þessu leyti.
Þótt svo vel hafi tekist til með
þetta atriði í nýju Biblíuútgáfunni, er
uppi umtalsverð óvissa um það nú á
dögum hvort nota skuli að eða af með
orðinu bragð ‘matarbragð’. Þeirri
óvissu þyrfti að eyða, því að öll rök
hníga í eina átt: Það er bragð að
matnum. Þetta má styðja mörgum
dæmum úr söfnum Orðabókar Há-
skólans. Það er bragð að e–u, mat-
arbragð að e–u, nýjabragð að e–u og
þar fram eftir götunum, þó að stöku
dæmi megi finna um af.
Hitt er svo annað mál að orðið
bragð hefir fleiri merkingar en nú
hafa verið nefndar. Stundum merkir
það ‘(vitundar)ögn’ eða ‘vottur’ af
e–u. Nefna má dæmi úr Íslenskri
orðabók 2002: „má bjóða þér bragð
af súpunni’“ Um þessa notkun eru
líka mörg dæmi í söfnum Orðabókar
Háskólans, t.d. bragð af kaffi, bragð
af tóbaki, bragð af saltfiski o.s.frv.,
en þau merkja allt annað en bragð að
kaffi, bragð að tóbaki og bragð að
saltfiski. Þessu má ekki rugla saman.
Hvers vegna er
bragð að matnum?
Baldur Jónsson skrifar
um blæbrigði íslensks máls
» Þessi formfesta er
einn allra dýrmæt-
asti þáttur þess sem við
köllum að „varðveita
málið“ og teljum til
stefnumála okkar sem
þjóðar.
Baldur Jónsson
Höfundur er prófessor emeritus.
Bréf til blaðsins
Morgunblaðið Hádegismóum 2, 110 Reykjavík  Bréf til blaðsins | mbl.is
RÖGNVALDUR Jónsson verkfræð-
ingur skrifar grein 6. febrúar sl. og
reynir þar enn einu sinni að tala nið-
ur tvöföldun Suðurlandvegar.
Rögnvaldur og félagar telja 2+1
skynsamlegasta kostinn. Ég skil
ekki hvaðan þessir 2 koma, eru
menn virkilega að halda að tvær ak-
reinar öðrum megin séu einhver
kostur, halda menn að umferðin sé
meiri á annan veginn en hinn?
Á fundi á vegum Lýðheilsustofn-
unar sem var haldinn í síðustu viku,
svona hvatningarfundur við Vega-
gerð ríkisins, kom ekkert nýtt fram,
við vitum að enn ódýrara er að setja
bara víravirki á veginn eins og hann
er núna og tekur enn styttri tíma nú
eða minnka hámarkshraðann í 60
km/klst. þetta er eins og að ætla tíu
manna áhöfn að sigla með 8 manna
bjögunarbát og 8 flotgalla því að
það er ódýara og tekur styttri tíma
að koma því um borð og myndi
mögulega minnka mannskaðann um
80%.
Framkvæmdatími tvöföldunar
Reykjanesbrautar er nú notaður í
áróðurinn, en það er ekki með
nokkrum hætti hægt að tala um
Reykjanesbraut í þessu samhengi.
Sá maður sem reynir það er ákaf-
lega takmarkaður og ætti vegagerð-
in að skammast sín fyrir sinn þátt í
öryggismálum þar síðustu vikur.
Banaslys og alvarleg slys sem
verða við útafakstur er oftar en ekki
vegna þess hve vegir hér eru alltof
mjóir og fíflalega lagðir (hannaðir.)
Það þarf engan sérfræðing til að sjá
það að vegir hérlendis hafa ekki
alltaf verið lagðir á besta stað eða
með öryggið í fyrirrúmi heldur frek-
ar og nánast alltaf til að halda niðri
hraða, hringtorgin á Suðurlandsvegi
eru einmitt dæmi um slík vinnu-
brögð að ég tali ekki um þann hryll-
ing sem Ölfusárbrú er.
Andstæðingar tvöföldunar
reyndu líka á umræddum fundi að
höfða til þingmanna okkar, en það
er bara eðlilegt að þingmenn reyni
að hafa áhrif á þessar framkvæmdir
til þess voru þeir m.a. kosnir, en
umræddur þrýstihópur eru allir íbú-
ar Suðurlands og Austurlands,
nema einn eða tveir og það er hlut-
verk þingmanna okkar að vinna þau
verkefni sem við umbjóðendur
þeirra felum þeim að vinna – það er
ekki flókið.
Það talar enginn um að það er
hægt að flýta verkefnum eins og
þessu. Sem dæmi má nefna að það
tók ekki langan tíma að byggja
Kárahnjúkavirkjun.
Með sama áframhaldi þurfum við
þyrlu á Suðurland, því í dag er það
svo að það er ekki hægt að treysta
því að sjúkrabílar komist á sæmileg-
um tíma frá Selfossi í bæinn vegna
þrengsla á Ölfusárbrú og mikillar
umferðar á alltof mjóum Suður-
landsvegi milli Selfoss og Hvera-
gerðis.
Slysin voru ekki á þeim kafla sem
nú er 2+1 nema við Þrengslavega-
mót, svo það að það hefur verið ekið
um 60 sinnum á víravirkið og nánast
alltaf þeim megin frá sem ein akrein
er – skrítið, hlýtur að teljast aukn-
ing óhappa á þessum kafla.
Höfundur og fjölskylda hans nota
Suðurlandsveg meira en margir en
minna en sumir.
http//:hogni.is/blogg/hogni/
HÖGNI SIGURJÓNSSON
fiskeldisfræðingur.
Suðurlandsvegur –
hverjir koma og hverjir
fara um veginn?
Frá Högna Sigurjónssyni