Morgunblaðið - 10.08.2008, Blaðsíða 11

Hrosshvalur Skepnan er fyrst
nefnd í Grágás, lagasafni þjóð-
veldisaldar, en þar er lagt bann
við að neyta kjöts hans. Hross-
hvalir, rétt eins og rauðkemb-
ingar, eru fullir ágirndar og
illsku og verða aldrei saddir af
manndrápum.
Rauðkembingur Atkvæðamesta
illhvelið við Íslandsstrendur. Ill-
kvittni hans er takmarkalaus.
Hann brýtur skip ef færi gefst,
siglir undir hvali og særir þá á
kviðnum með beinplötunum
á hryggnum. Hárbrúsk-
arnir bera sýkingu í
sárið og þegar hval-
urinn drepst étur
rauðkembing-
urinn hræið.
Jón Baldur Hlíðberg myndlist-
armaður hafa sent frá sér bókina
Íslenskar kynjaskepnur, þar sem
kvikindum þessum eru gerð ít-
arleg skil. Sigurður lagðist í grúsk
og gróf upp lýsingar forfeðranna
á kynjaskepnunum. Þessar lýs-
ingar hafði Jón Baldur til hlið-
sjónar þegar hann vann mynd-
irnar. Í bókinni er hverju dýri lýst
ítarlega, útbreiðsla þess á Íslandi
sýnd á korti og skuggamynd sýnir
stærð dýrsins. Í sumum tilvikum
er stærðin miðuð við mannshönd, í
öðrum er viðmiðið meðalmaður, en
í einstaka tilvikum dugar ekkert
minna en Hallgrímskirkjuturn til
að sýna stærð dýrsins.
Moðyrmi úr jörðu
Kvikindin eru hin fjölbreytileg-
ustu. Sum eru stórhættuleg, þótt
ekki séu þau stór. Þannig er með
moðyrmið, eða moðorminn. Það
fæðist sem venjulegur hvolpur, en
ólíkt öðrum hvolpum er það sjá-
andi þegar það skríður úr móð-
urkviði. Þá er eins gott að farga
kvikindinu sem fyrst, því annars
sekkur það í jörð að ákveðnum
tíma liðnum. Moðyrmið kemur upp
aftur löngu síðar á nákvæmlega
sama stað og er þá svo ljótt að
hver sú skepna deyr sem lítur það.
Eina ráðið er að búa svo um hnút-
ana að skepnan sjái sjálfa sig í
spegli um leið og hún skríður upp
úr jörðinni, þá drepst hún sjálf.
Önnur smærri kvikindi, sem
nefnd eru í bókinni, eru t.d. hinir
baneitruðu fiskar eiturgedda og
loðsilungur. Og hverafuglinn, sem
líkist smávaxinni önd, syndir á
bullandi hverum og kafar ofan í
þá ef svo ber undir. Hann er hins
vegar ekki hættulegur mönnum,
öfugt við flestar aðrar skepnur í
bókinni.
Litlu kvikindin hafa áreiðanlega
ekki skotið mönnum skelk í bringu
á við stóru skrímslin. Sjómenn
hljóta að hafa fyllst mikilli skelf-
ingu þegar hafgúfa bylti sér ná-
lægt skipum þeirra, enda allra
mest sæskrímsla. Hún er svo stór
að líkist einna helst landi og menn
telja líklegt að aðeins tvö slík dýr
séu í höfum heimsins.
Bókin Íslenskar kynjaskepnur er
í fáu frábrugðin öðrum dýrafræði-
bókum. Nema hvað þessar skepn-
ur eru ekki raunverulegar. Eða
hvað?
rsv@mbl.is
Eiturgedda Vatnageddan er svo mikið eit-
urkvikindi, að hver sá deyr, er hana lítur,
segir í bókinni Íslenskar kynjaskepnur. Hana
er hægt að veiða með gulli og dugar hún þá
vel gegn draugum og alls konar óáran.
Undarlegar skepnur á kreiki
Urðarköttur Villtir og grimmir
kettir lögðust á fé, smærri dýr og
fugla. Verstir voru þeir sem grófu
sig ofan í kirkjugarða og lögðust á
lík. Eini urðarkötturinn sem er
heimilisköttur er köttur Grýlu,
sjálfur jólakötturinn.
Selamóðir Hún kom stundum til hjálp-
ar ef hart var sótt að sel í látri. Sann-
kölluð ófreskja, ljót ásýndum og gríð-
arstór. Og hefur milli augnanna brúsk,
„sem er einn skógarbrúskur eða lyng“
samkvæmt Íslandslýsingu frá 1730.
Myndir/Jón Baldur Hlíðberg
ÝMSAR kynjaskepnur hafa skotið
upp kollinum á Íslandi í áranna
rás. Moðyrmi og skoffín, skugga-
baldur, sæneyti og hrosshvalur.
Rauðkembingur, stökkull, vatna-
ormur og öfuguggi.
Kynjaskepnur þessar eiga sinn
sess í þjóðsögum og frásagnir af
þeim hafa birst í gömlum ann-
álum, enda trúðu landsmenn því
um aldir að skepnurnar væru
raunverulegar, rétt eins og
hrefna, hákarl, lax og silungur,
sauðkind og nautgripir.
Þeir Sigurður Ægisson, þjóð-
fræðingur og guðfræðingur, og
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10. ÁGÚST 2008 11