Morgunblaðið - 10.08.2008, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10. ÁGÚST 2008 27
Morgunblaðið/Ómar
Í
dag, laugardag, ná hátíðahöld hinseg-
in daga í Reykjavík hámarki með
gleðigöngu í miðborginni. Á und-
anförnum árum hefur umfang hátíða-
haldanna farið sívaxandi. Árið 1999
voru fyrst skipulagðir útitónleikar
undir merkjum Gay Pride, alþjóð-
legrar hreyfingar samkynhneigðra.
Þá mættu 1.500 manns. Árið eftir
komu 15.000. Undanfarin ár hafa um
og yfir 50.000 manns sótt hátíðahöldin. Gleði-
gangan og það sem henni fylgir er hátíð sem
aðeins 17. júní og menningarnótt í Reykjavík
standast einhvern samjöfnuð við.
Hin gríðarlega þátttaka er til merkis um að
allur almenningur á Íslandi styður rétt-
indabaráttu samkynhneigðra. Gleðigangan er
sannkölluð fjölskylduhátíð, þar sem allar kyn-
slóðir samfagna samkynhneigðum.
Í ár er enn ríkari ástæða fyrir samkyn-
hneigða að fagna en undanfarin ár. Í sumar
náðu þeir hér um bil fullu lagalegu jafnrétti á
við gagnkynhneigða, er lög um heimild trú-
félaga til að staðfesta samvist samkynhneigðra
para tóku gildi. Á þessu ári fagna Samtökin ’78
ennfremur þrjátíu ára afmæli sínu. Barátta
þeirra hefur borið meiri árangur en starf
flestra sambærilegra samtaka í öðrum löndum;
mannréttindi samkynhneigðra eru nú betur
tryggð en víðast hvar í heiminum.
Breytingin á þremur áratugum er gífurleg. Í
upphafi starfs samtakanna voru þau hálf-
gerður leynifélagsskapur. Böll og samkomur á
þeirra vegum fengust ekki auglýst í Ríkis-
útvarpinu. Samkynhneigðum voru valin orð
eins og kynvillingar og öfuguggar. Það kostaði
mikið hugrekki að koma út úr skápnum fyrir
þrjátíu árum, en þeir sem það gerðu hafa sann-
arlega rutt brautina fyrir aðra með góðum ár-
angri.
Er réttindabaráttunni lokið?
Er réttindabaráttu samkynhneigðra þá lokið?
Er hægt að afleggja gleðigönguna héðan í frá?
Flestir svara því væntanlega neitandi.
Í fyrsta lagi er áfram ástæða til að fagna ár-
lega fjölbreytileika mannlífsins á Íslandi og
minna rækilega á að ekki eru allir eins, en engu
að síður allir fæddir jafnir og eiga allir sömu
óskiptanlegu og óumsemjanlegu mannréttindi.
Í öðru lagi er fullu jafnrétti samkynhneigðra
á við gagnkynhneigða ekki náð. Enn gilda til
dæmis tvenn hjúskaparlög í landinu og hvorki
löggjafinn né þjóðkirkjan vilja kalla hjónaband
samkynhneigðra sínu rétta nafni. Það er engu
að síður stór áfangi í baráttu samkynhneigðra
innan kirkjunnar að þeir skuli nú, eins og
gagnkynhneigðir, geta sótt vígslu og blessun
kærleikssambands síns til hennar. Eftir fáein
ár mun flestum líklega þykja eðlilegt að sam-
kynhneigðir geti hlotið sömu hjónavígslu og
gagnkynhneigðir.
Í þriðja lagi er baráttunni fyrir réttindum
samkynhneigðra langt í frá lokið í mörgum
ríkjum heims. Enn eru samkynhneigðir víða
beittir grófri mismunun og ofbeldi. Hluti af
dagskrá hinsegin daga að þessu sinni var fyr-
irlestur Svyatoslavs Sementsov frá Hvítarúss-
landi, en þar í landi eru fjölmiðlar undir hæl
einræðisstjórnar Lúkasjenkós forseta notaðir
skipulega til að hæða og níða samkynhneigt
fólk, eins og fram kom í Morgunblaðinu í vik-
unni.
Lýðræðisríki brjóta mannréttindi
Því miður tíðkast brot á mannréttindum sam-
kynhneigðra ekki aðeins í vanþróuðum einræð-
isríkjum, heldur líka í löndum, sem þykjast
hafa mannréttindi í heiðri. Í þeim hópi eru náin
vinaríki Íslands, til dæmis Eystrasaltsríkin, en
Íslendingar tóku virkan þátt í baráttu þeirra
fyrir sjálfstæði, lýðræði og endurreisn mann-
réttinda. Í þeim öllum, sérstaklega þó í Lett-
landi og Litháen, eru réttindi samkynhneigðra
enn brotin. Í gleðigöngunni í dag munu fulltrú-
ar Verndarvættanna, samstarfsvettvangs
Samtakanna ’78 og Amnesty International,
dreifa blöðrum og kortum til stuðnings sam-
kynhneigðum, tvíkynhneigðum og trans-
gender-fólki í Lettlandi.
Í skýrslum Amnesty International um
ástand mannréttindamála í ýmsum ríkjum
Austur-Evrópu er víða að finna ófagrar lýs-
ingar á því hvernig brotið er á mannréttindum
samkynhneigðra. Hér á landi er gleðigangan
ein af stærstu hátíðum sumarsins í höfuðborg-
inni og fer fram í friði og samheldni. Í Lett-
landi, Litháen, Rússlandi, Póllandi, Rúmeníu,
Moldóvu og Ungverjalandi hafa gleðigöngur
samkynhneigðra ýmist verið bannaðar á und-
anförnum árum eða þá að stjórnvöld hafa ekki
veitt göngufólki viðunandi vernd fyrir árásum
hatursmanna samkynhneigðra.
Það segir sína sögu að oft taka aðeins fáeinir
tugir eða hundruð manna þátt í þessum göng-
um, samanborið við tugi þúsunda í smáborg-
inni Reykjavík. Í Austur-Evrópu verða þátt-
takendur í viðburðum á vegum samtaka
samkynhneigðra oft fyrir „hótunum og op-
inberum fjandskap jafnvel áður en lagt er upp í
gönguna“, að því er segir í fréttatilkynningu
Amnesty frá því í maí síðastliðnum. „Gerð eru
hróp að þeim, hrækt á þá og flöskur, egg, saur
og hnefar látnir dynja á þeim, stundum að lög-
reglunni ásjáandi.“
Í fyrra bannaði borgarstjórnin í Vilníus í
Litháen einróma mannréttindagöngu, þar sem
meðal annars átti að krefjast réttinda samkyn-
hneigðra. Gangan var bönnuð af „öryggis-
ástæðum“ vegna þess að göngumönnum höfðu
borizt hótanir. Á svipuðum tíma bannaði borg-
arstjórinn í Vilníus hópi, sem var á ferð um
Austur-Evrópu á styrk frá Evrópusamband-
inu, að koma til borgarinnar. Fólkið hafði
dreift upplýsingum „í þágu fjölbreytni, gegn
mismunun“. Borgarstjórinn studdi sömuleiðis
strætisvagnabílstjóra í borginni, sem neituðu
að aka vögnum með auglýsingum frá sam-
tökum samkynhneigðra í landinu. Í yfirlýsingu
frá borgarstjóranum kom fram að hann væri
andvígur „opinberri birtingu á hugmyndum
samkynhneigðra“ í borginni.
Í fyrra var sömuleiðis lagt fram á þingi
Litháens frumvarp um bann við því að „hvetja
til samkynhneigðar“ meðal barna, þ.e. að sýna
samkynhneigða og sambönd þeirra í jákvæðu
ljósi, til dæmis í fjölmiðlum og í skólum.
Lettar lögfesta mismunun
Amnesty hefur gagnrýnt stjórnvöld í Lettlandi
harðlega fyrir afstöðu þeirra í málefnum sam-
kynhneigðra. Leyfi fyrir gleðigöngu, sem fara
átti fram undir merkjum Gay Pride árið 2005,
var afturkallað eftir að forsætisráðherra Lett-
lands, Aigars Kalvitis, sagði í sjónvarpsviðtali
að hann gæti engan veginn sætt sig við að
„skrúðganga kynferðislegra minnihlutahópa“
færi fram í miðborginni, í næsta nágrenni dóm-
kirkjunnar. „Lettland er ríki byggt á kristnum
gildum. Við getum ekki auglýst hluti, sem
meirihlutinn í samfélaginu sættir sig ekki við,“
sagði Kalvitis.
Í framhaldinu úrskurðaði dómstóll hins veg-
ar að ólögmætt væri að banna gleðigönguna.
Um 300 manns mættu í gönguna, en um 1.000
stóðu fyrir mótmælum gegn henni. Í það sinn
tókst lögreglu að verja göngufólkið fyrir árás-
um mótmælenda.
Árið eftir var gleðigangan bönnuð á grund-
velli „öryggisástæðna“. Ekki tókst að fá bann-
inu hnekkt fyrir dómstólum. Þrátt fyrir beiðni
samtaka samkynhneigðra um vernd lögreglu á
tveimur öðrum viðburðum þá um sumarið
fékkst engin lögregluvernd og í bæði skiptin
var ráðizt á þátttakendur.
Í fyrra var gangan haldin í lokuðum almenn-
ingsgarði í Riga. Um 400 manns mættu, þar á
meðal félagar úr Amnesty frá öðrum Evrópu-
löndum.
Í ár fór gangan loks fram með friðsamlegum
og eðlilegum hætti. Það er þó langt frá því að
mannréttindi samkynhneigðra séu tryggð í
Lettlandi. Fyrir þremur árum gekk þing
landsins svo langt að setja bann við hjónabandi
samkynhneigðra í stjórnarskrá landsins. Sama
ár var frumvarp til breytinga á vinnumark-
aðslöggjöf fellt á þingi, en það kvað á um að
mismunun gegn samkynhneigðum á vinnu-
markaði yrði bönnuð, til samræmis við löggjöf
Evrópusambandsins.
Fjandsamleg stjórnvöld í Póllandi
Ástandið í mannréttindamálum samkyn-
hneigðra er líklega verst í Póllandi af aðildar-
ríkjum ESB. Það snarversnaði eftir að Lech
Kaczynski var kjörinn forseti og hóf að stjórna
landinu ásamt Jaroslaw bróður sínum, for-
sætisráðherra og leiðtoga flokksins Laga og
réttlætis. Tónn stjórnvalda í garð samkyn-
hneigðra hefur mildazt á ný eftir að Borg-
aravettvangur Donalds Tusk komst til valda í
fyrra. Kaczynski situr hins vegar enn á for-
setastóli.
Þegar hann var borgarstjóri í Varsjá fyrir
þremur árum lagðist Kaczynski gegn gleði-
göngu samkynhneigðra, sagði að hún yrði
„klámfengin“ og myndi særa tilfinningar trú-
aðra. Gangan var farin engu að síður og mættu
2.500 manns. Í baráttunni fyrir forsetakosn-
ingarnar lýsti Kaczynski því yfir að hann
myndi áfram beita sér fyrir því að banna slíka
viðburði; „það verður ekki leyft að hvetja op-
inberlega til samkynhneigðar“.
Um svipað leyti lýsti þáverandi forsætisráð-
herra Póllands, Kazimierz Marcinkiewicz, því
yfir að ef einhver reyndi að „smita aðra af sam-
kynhneigð“ yrði ríkið að grípa inn í og hindra
slíka „frelsisskerðingu“.
Svipuð og verri ummæli hafa fallið af vörum
margra stjórnmálamanna í Póllandi á opinber-
um vettvangi. Árið 2006 sagði þingmaðurinn
Wojciech Wierzejski um áformaða gleðigöngu:
„Ef öfuguggarnir fara að sýna sig á að berja þá
með kylfum.“ Um hugsanlega þátttöku stjórn-
málamanna frá Vestur-Evrópu í göngunni
sagði hann: „Þeir eru ekki alvöru stjórn-
málamenn, heldur bara hommar. Nokkur
kylfuhögg munu fæla þá frá því að koma aftur.
Hommar eru skræfur samkvæmt skilgrein-
ingu.“
Stuttu síður sagði talsmaður borgarstjórans
í Varsjá að gleðigangan væri „ósiðleg og ógn
við íbúa Varsjár“. Þetta var nokkrum dögum
eftir að Geir H. Haarde forsætisráðherra hafði
verið aðalræðumaður á hátíð samkynhneigðra
hér á Íslandi, þar sem auknum réttindum var
fagnað.
Héraðssaksóknari í Varsjá neitaði að taka til
greina kæru á hendur Wojciech Wierzejski
vegna ummæla hans. Að mati saksóknarans
voru þau hvorki ógnandi né hægt að túlka þau
svo að þingmaðurinn hefði hvatt til glæp-
samlegs athæfis.
Getum borið höfuðið hátt
Á meðan ástandið er svona í sumum nágranna-
og vinaríkjum okkar er full ástæða til að Ís-
lendingar flykkist ár hvert í gleðigöngu sam-
kynhneigðra, til að fagna fjölbreytileikanum og
styðja réttindabaráttuna.
Það er sömuleiðis full ástæða til, þegar ís-
lenzkir stjórnmálamenn hitta kollega sína t.d.
frá Eystrasaltsríkjunum og Póllandi, að þeir
taki upp málefni samkynhneigðra og hvetji til
að mannréttindum þeirra verði sýnd full virð-
ing. Ísland getur nú borið höfuðið hátt í þess-
um efnum og verið öðrum fyrirmynd.
Gleðiganga í þágu mannréttinda
Reykjavíkurbréf
090808
1978
Samtökin ’78 stofnuð
1992
Mismunun varðandi
samræðisaldur afnumin
1996
Staðfest samvist lögleidd og
bann við árásum á fólk vegna
kynhneigðar sett í hegningarlög
2000
Samkynhneigðum heimilað að
stjúpættleiða barn maka síns
2006
Réttarstaða samkynhneigðra
og gagnkynhneigðra para jöfnuð.
Samkynhneigðum leyft að
frumættleiða börn og lesbíum
að fara í tæknifrjóvgun.
2008
Trúfélögum heimilað að stað-
festa samvist samkynhneigðra