Morgunblaðið - 17.08.2008, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 17. ÁGÚST 2008 MORGUNBLAÐIÐ
Í
sumar hefur allur tími minn
farið í jarðskjálftana sem
urðu 29. maí síðastliðinn,“
segir Ragnar við mig þegar
við erum sestir á skrifstofu
hans í húsi verkfræðideildar við
Hjarðarhaga. „Við höfðum ekki
endanlega lokið úrvinnslu gagna
vegna jarðskjálftanna árið 2000. Ég
fæ því ekki betur séð en jarð-
skjálftar og afleiðingar þeirra verði
meginviðfangsefni mitt það sem eft-
ir er ævinnar.“
Jarðhrun og húsrið
Ritaðar heimildir um jarðskjálfta
á fyrri öldum er einkum að finna í
annálum. Þorvaldur Thoroddsen
jarðfræðingur kannaði þessar heim-
ildir og birti niðurstöður rannsókna
sinna í nokkrum viðamiklum ritum.
Verk hans, Jarðskjálftar á Suður-
landi, sem fjallar um jarðskjálftana
1896, má hiklaust telja til merkustu
verka um jarðskjálfta sem rituð
hafa verið og er enn þann dag í dag
undirstöðurit við rannsóknir á jarð-
skjálftum á Íslandi. Byggir það m.a.
á ítarlegum skýrslum sem hann lét
safna um þessa atburði og afleið-
ingar þeirra. Í formála verksins
segir Þorvaldur um gildi slíkra
heimilda:
„Ef slíku er haldið saman geta
menn seinna meir ef til vill leitt af
því ýmsar ályktanir og haft af því
ýmislegt gagn og ýmsan fróðleik
fram yfir það sem nú getum vér.
Það sýnir sig jafnan að hver öldin
er annarri fremri í reynslu og þekk-
ingu, en þá ríður á að frásögnin um
liðna viðburði sé ítarleg, nákvæm
og áreiðanleg.“
Rannsóknir Þorvaldar eru einkar
mikilvægar vegna þess að jarð-
skjálftarnir greindust á mælum á
Ítalíu og í Rússlandi.
Ragnar tekur fram að elstu
heimildir um jarðskjálfta á Íslandi
séu auðvitað ekki mjög nákvæmar.
„Þær segja þó sína sögu. Jarð-
skjálftanum 1151 er þannig lýst:
„Húsrið og manndauði.“
Þetta er fáorð lýsing og gagnorð.
Þó má ráða ýmislegt um eðli
skjálftanna því að iðulega er getið
um manntjón, hrun húsa, skriðuföll
o.fl. sem varpar ljósi á hamfar-
irnar.“
Ragnar segir að jarðskjálftar
virðist hafa orðið á Suðurlandi á öll-
um öldum Íslandsbyggðar að und-
anskilinni 15. öldinni. Vera kunni að
heimildir um þá hafi glatast. Ann-
ars er ástæðan ekki kunn.
Jarðskjálftar flýttu
breytingum
Heimildir um jarðskjálfta urðu
mun ítarlegri eftir 1700 enda hafa
samtímaheimildir varðveist.
Árið 1706 urðu miklir jarð-
skjálftar á Suðurlandi sem hófust
28. janúar. Hámarki náðu þeir 20.
apríl þá um vorið. Þá féllu öll hús á
24 lögbýlum í Ölfusi og Flóa ásamt
mörgum bæjarhjáleigum. Víða
drapst búfénaður og fjórir týndu
lífi. Áhrifunum er m.a. svo lýst:
„Viðir í húsum mölbrotnuðu og
húsin veltust um, svo undirstöður
veggjanna urðu efstar, sumstaðar
snerust hey um í heygörðum, svo
botninn stóð upp, en torfið niður.
Kofar og veik hús stóðu eftir sum-
staðar þar sem hin sterkari féllu,
matföng og búshlutir spilltust, kýr
og kvikfénaður drápust víða, … “
Jarðskjálftarnir 1784 og 1789
höfðu afdrifaríkar afleiðingar fyrir
íslenskt samfélag. Í fyrri skjálft-
unum hrundi Skálholtsstaður að
mestu og breytingar sem urðu á
Þingvöllum eftir skjálftana 1789 eru
taldar hafa flýtt þeirri ákvörðun að
flytja þingið til Reykjavíkur.
„Við höfum ítarlegar lýsingar á
þessum jarðskjálftum og nokkrum
sem riðu yfir á 19. öldinni en há-
marki í nákvæmni og gæðum ná
þessar lýsingar í verki Þorvaldar
Thoroddsen.“
Ragnar segir að um 84 jarð-
skjálftar hafi orðið á Suðurlandi frá
upphafi Íslandsbyggðar sem valdið
hafi tjóni. Í 37 þeirra varð mann-
tjón og benda heimildir til að alls
hafi um 106 manns farist. Síðast
varð manntjón í jarðskjálftunum
1912.
Minni híbýli drógu
r manntjóni
„Svo virðist sem dregið hafi úr
manntjóni eftir því sem aldir liðu
þótt eignatjón hafi aukist. Húsa-
kynni voru stærri á miðöldum og
skálarnir stóðust illa jarðskjálfta.
Það má rekja til þungs torfþaks
sem borið var uppi af trégrind.
Máttarstoðir trégrindarinnar voru
útstafir og innstafir sem sátu á sér-
stökum steinum til þess að verja
viðina fyrir jarðrakanum, en stoð-
irnar voru án sérstakra tenginga
við steinana.
Aðrar tengingar einstakra ein-
inga grindarinnar voru ófullkomnar
og lítt færar um að standast mikil
átök. Torf- og grjóthleðslur veggja
höfðu einnig litla samloðun og voru
viðkvæmar fyrir áhrifum jarð-
skjálfta.
Eftir því sem aldir liðu fram urðu
einstök hús smærri og kann það að
hafa ráðið miklu um manntjónið en
eignaspjöll fóru í raun vaxandi.
Þetta mat kann þó að stafa af ná-
kvæmari skýrslum þegar farið var
að rita um samtímaatburði.“
Hús reist á bjargi best
Ragnar segir að eftir jarðskjálft-
ana 1896 hafi nokkur umræða orðið
um tjón á byggingum og ástæður
þess.
„Í því ljósi er athyglisvert að
bera þær saman við tjónið sem varð
í jarðskjálftunum á Suðurlandi árið
2000 og í vor en þá fóru þau hús
einna verst þar sem undurstöð-
urnar skemmdust. Er það athygl-
isvert í ljósi þess sem kemur fram
hjá séra Valdimar Briem á Stóra-
Núpi í skýrslu hans 1896 til Þor-
valdar Thoroddsen. Hann segir:
„Því veittu menn eftirtekt, að
bezt stóðu þau hús, sem stóðu á
bergi eða fastri klöpp, en hrunið
varð mest þar, sem jarðvegurinn er
þykkur eða laus í sér, eða þá hraun
undir.“
Jarðskjálftanefndin frá 1896
mælti með byggingu timburhúsa.
Það ráð var byggt á reynslu timb-
urhúsanna á Suðurlandi, en ein-
ungis fimmtungur þeirra var
dæmdur ónýtur eftir skjálftana.“
Reynslan féll í gleymsku
Nokkuð virðist hafa verið byggt
af timburhúsum fyrst eftir jarð-
skjálftana 1896, en þegar frá leið
voru það aðrar húsgerðir sem
ruddu sér til rúms. Fyrst ber að
nefna steinhúsin svonefndu. Þau
voru með steinsteypta eða hlaðna
veggi en gólf úr timbri. Það var litið
svo á að hagkvæmast væri að nota
innlend byggingarefni og með til-
komu steinsteypunnar varð mögu-
legt að auka hlut þeirra en hann
hafði rýrnað mjög þegar hætt var
að mestu að byggja torfbæi. Þessi
steinhús voru alla jafna án járn-
bendingar.
„Járnbending fór fyrst að ryðja
sér til rúms þegar byrjað var að
nota steinsteyptar plötur í bygg-
ingar, en án járnbendingar standast
slíkar plötur ekki áhrif þyngd-
arkraftsins. Járnbending var hins
vegar ekki notuð í veggi ef frá eru
talin járn sem sett voru yfir dyra-
og gluggaop.
Segja má að þetta hafi verið
staða mála árið 1929 þegar mikill
jarðskjálfti reið yfir. Hann átti upp-
tök í Brennisteinsfjöllum og olli
nokkrum skemmdum meðal annars
í Reykjavík. Þá skemmdist m.a. Al-
þingishúsið dálítið svo að eftir var
tekið.“
Hugmyndir í glatkistuna
Árið 1931 ritaði Sigurður Thor-
oddsen verkfræðingur gagnmerka
grein í Tímarit Verkfræðingafélags
Íslands þar sem hann fjallaði um
áhrif jarðskjálfta á hús. Kveikjan að
greininni voru jarðskjálftarnir 1929
og þær skemmdir sem þeir ollu.
Í greininni kemur fram að timb-
Morgunblaðið/G.Rúnar
Hamfarir „Jarðskjálftanum 1151 er þannig lýst: „Húsrið og manndauði.“ Þetta er fáorð lýsing og gagnorð,“ segir dr. Ragnar Sigbjörnsson, prófessor í jarð-
skjálftaverkfræði við Háskóla Íslands. Undanfarna áratugi hefur hann rannsakað áhrif jarðskjálfta á mannvirki og samfélagið í heild.
Það var litið svo á að hagkvæmast væri að nota
innlend byggingarefni og með tilkomu stein-
steypunnar varð mögulegt að auka hlut þeirra
en hann hafði rýrnað mjög þegar hætt var að
mestu að byggja torfbæi. Þessi steinhús voru
alla jafna án járnbendingar. Járnbending fór
fyrst að ryðja sér til rúms þegar byrjað var að
nota steinsteyptar plötur í byggingar.
Fæst við skjálftana til æ
Dr. Ragnar Sigbjörnsson,
prófessor í jarðskjálfta-
verkfræði við HÍ, hefur
undanfarin 15-20 ár
einkum rannsakað
áhrif jarðskjálfta á
mannvirki og samfélagið
í heild. Arnþór Helgason
tók hús á honum.