Morgunblaðið - 31.08.2008, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 31. ÁGÚST 2008 33
væru undantekningalaust karlkyns og þol-
endur alltaf kvenkyns. Nauðgunarhugtakið
var auk þess víkkað út þannig að það tæki til
annarra kynlífsathafna en samræðis. Þá var
nafni lagakaflans sem inniheldur nauðgunar-
ákvæðið breytt. Áður var talað um „skírlífs-
brot“, en því var breytt í „kynferðisbrot“.
Ári síðar, 1993, var neyðarmóttaka nauðg-
ana sett á laggirnar.
„Það var mikið framfaraskref,“ segir Guð-
rún.
Síðast var löggjöf um nauðgun breytt árið
2007. Í lögunum frá 1992 var það skilgreint
sem misneyting að nýta sér skerta andlega
getu eða annarlegt ástand einhvers til að
eiga kynmök við hann. Refsing fyrir misneyt-
ingu var talsvert lægri en fyrir nauðgun.
Þessu var breytt og það sem áður var kallað
misneyting telst nú vera nauðgun.
Sama ár var sett á fót sérstök kynferð-
isbrotadeild hjá lögreglunni, sem sinnir ein-
göngu kynferðisbrotum og hefur sérfræðinga
á þessu sviði innan sinna vébanda.
Refsingar þyngjast
Ragnheiður Bragadóttir prófessor vann
könnun á hæstaréttardómum fyrir nauðganir
sem felldir voru í Hæstarétti á árabilinu 1977
til 1996. Hún skoðaði hversu þungar refsing-
arnar voru og hvaða þættir höfðu áhrif á
þær.
Dómarnir voru flestir á bilinu eitt til tvö ár
og áverkar og líkamlegt ofbeldi réðu mestu
um hversu þungir þeir voru.
Seinna framkvæmdi Ragnheiður sams kon-
ar rannsókn fyrir árabilið 1997-2002. Nið-
urstaða hennar var að dómar hefðu að með-
altali ekki þyngst á seinna tímabilinu. Hins
vegar gætti meira misræmis í dómum, t.d.
féll skilorðsbundinn dómur fyrir nauðgun í
fyrsta sinn á þessu tímabili.
Þorbjörg Sigríður segir þetta þó hafa
breyst nýliðin ár; dómar hafi þyngst nokkuð.
„Það er ekki langt síðan að dómar fyrir
nauðgun voru á bilinu 1-2 ára fangelsi. Á
allra síðustu árum virðist sem refsingar hafi
þyngst nokkuð og 3-4 ára fangelsi hefur
stundum orðið niðurstaðan, jafnvel allt upp í
5 ár. Ákveðin refsiþyngingarsjónarmið hafa
verið lögfest, svo sem ef ofbeldi er stórfellt
eða ef brotið er framið á sérstaklega sárs-
aukafullan eða meiðandi hátt. Ég held að
skilningur á eðli og afleiðingum kynferð-
isbrota batni stöðugt og að sá skilningur leiði
til þyngri refsinga. Dómarar virðast nýta sér
það svigrúm sem þeim er fengið.“
Þorbjörg Sigríður segir að nýtt nauðg-
unarlagaákvæði sé til mikilla bóta og end-
urspegli þenna aukna skilning; litið sé á
nauðgun sem brot á sjálfsákvörðunarétti,
persónu og kynfrelsi þolandans. Verknaðar-
aðferðir kynferðisbrota hafi ekki lengur úr-
slitaþýðingu um skilgreiningu kynferðisbrota
né um viðurlög við brotunum.
„Þetta er tvímælalaust til mikilla bóta. Þó
þætti mér koma til greina að nálgast nauðg-
unarhugtakið út frá samþykki, þannig að
ekki sé einblínt um of á ofbeldið sem beitt er
við verknaðinn. Það virðist geta leitt til þess
að nauðgun sé ekki talin ofbeldi í sjálfri sér.
Þungamiðja skilgreiningarinnar yrði þá kyn-
ferðisbrotið en ekki verknaðaraðferðin eða
líkamlegt ofbeldi sem stundum fylgir kyn-
ferðisbrotinu.“
Úr takti við raunveruleikann
Núgildandi skilgreining á nauðgun hefur
m.a. verið gagnrýnd á þeim grundvelli að það
eru þekkt viðbrögð fórnarlamba nauðgunar
að streitast ekki móti árás.
„Það er alþekkt að brotaþoli frjósi. Hugs-
unin er þá að þrauka, lifa þetta af. Rétt-
arkerfið tekur ekki tillit til þessa raunveru-
leika,“ segir Guðrún Jónsdóttir, starfskona
Stígamóta.
Reglulega er harðri gagnrýni á meðferð
nauðgunarmála komið á framfæri. Á meðal
þess sem hefur verið gagnrýnt er að refsi-
ramminn sé ekki nýttur, sönnunarbyrði sé of
þung og enn eimi eftir af því viðhorfi að kon-
ur kalli yfir sig nauðganir með hegðun,
klæðaburði eða öðru.
Þegar farið er yfir þróun refsinga við
nauðgunum hér á landi er greinilegt að þessi
viðhorf eiga sér langa sögu og djúpar rætur.
Einnig má sjá að refsingar spegla samfélags-
stöðu kvenna hverju sinni.
Það hefur margt breyst, það fer ekkimilli mála,“ segir Björgvin Björg-vinsson, yfirmaður kynferð-isbrotadeildar lögreglunnar.
„Það hefur orðið mikil hugarfarsbreyting.
Opin umræða um kvenfrelsi og að hver og
einn ráði sínum líkama hefur styrkt þol-
endur. Tilhneigingin til sjálfsásökunar er
ekki jafn sterk og áður. Þar hafa neyð-
armóttakan og samtök eins og Stígamót
skipt sköpum.“
Þá segir Björgvin nauðgun ekki jafn mikið
feimnismál og áður og kærur teknar fastari
tökum.
„Ég held að aukin menntun kvenna, þátt-
taka í stjórnmálum, löggjafarferli og dóms-
kerfinu ráði miklu um það.“
Björgin segir dóma fyrir nauðganir al-
mennt vera að þyngjast.
„Ástæður þess eru margar. Almenningur
gerir sér betur grein fyrir hversu alvarlegt
brot nauðgun er; að flestir þolendur jafna sig
aldrei alveg. Það hefur áhrif á dóma. Þetta
breytist hægt og rólega.“
Nýtt verklag
Nálgun lögreglunnar á nauðgunarmál hef-
ur líka breyst undanfarin ár.
„Verklag lögreglunnar var gagnrýnt á
9.og 10. áratug síðustu ald-
ar. Síðan höfum við gengið í
gegnum mikla naflaskoðun.
Liðsmenn lögreglunnar
hafa leitað sérþekkingar og
menntunar á sviði kynferð-
isbrota. Á höfuðborg-
arsvæðinu vinna nú ein-
ungis sérfræðingar að
rannsókn kynferðisbrota,“
segir Björgvin.
Sérstök kynferð-
isbrotadeild með sex starfs-
menn, fimm karla og eina
konu, var stofnuð í fyrra.
Áður voru kynferðisbrot
rannsökuð með öðrum of-
beldisbrotum.
Björgvin telur stofnun deildarinnar mikið
framfaraskref, því rannsókn nauðgunarmála
sé flókin, vandasöm og viðkvæm.
Grunnferlið er alltaf það sama. Í fyrsta
lagi ber lögreglu að tryggja vettvang, í öðru
lagi að færa brotaþola á neyðarmóttöku og í
þriðja lagi að kalla á rannsókn málsins.
Í fyrra gaf ríkissaksóknari út reglur um
verklag sem á að viðhafa við rannsókn
nauðgunarmála. Þar kemur m.a. fram að
nauðgunarkærur eigi að njóta forgangs um-
fram aðrar kærur, að brotaþola eigi að sýna
fyllstu tillitssemi og hann megi ekki mæta
vantrú eða tortryggni.
„Stofnun neyðarmóttökunnar hafði líka
mikil áhrif á starf lögreglunnar. Hjá neyð-
armóttökunni starfar teymi fagaðila, lækna,
hjúkrunarfræðinga, lögfræðinga og lögreglu
sem fer yfir mál þar sem eitthvað hefur farið
aflaga og leitast við að greina það og bæta
verkferli. Þetta auðveldar rannsóknir lög-
reglunnar.“
Þá hefur lögreglan tileinkað sér nýjar
rannsóknaraðferðir. M.a. styðst hún við blóð-
prufur, rannsóknir á erfðaefni og ljós-
myndir.
Spurður hvort þessi þróun hafi leitt til þess
að fleiri dómar falli segist Björgvin ekki
kunna nákvæm skil á því. Hann telji þó að
svo muni verða á næstu árum.
Erum við öðruvísi?
Björgvin segir breyting á lögum árið 2007
einnig hafa auðveldað meðferð nauðg-
unarmála.
„Lögin taka nú til fleiri brota. Það er ekki
lengur gerður greinarmunur á nauðgun og
misneytingu. Áður var ákæra oft útilokuð
vegna ölvunar þolanda, en nýju lögin hafa
breytt því.“
Hann segir lögreglu nú oftar hvetja til
þess að þolendur kæri brot.
Björgvin segir að ýmsum atriðum megi þó
áfram velta fyrir sér. T.d. hvort kynferð-
isbrot eigi nokkurn tíma að fyrnast.
„Afleiðingar þeirra eru skelfilegar og
versna oft með aldrinum. Þetta er sennilega
það alvarlegasta sem hægt er að gera ann-
arri manneskju, ef morð er talið frá
Björgvin segir meðferð nauðgunarmála
bera þess vott að staða kvenna sé ekki jafn
sterk og margir vilji vera láta.
„Þetta er svo sem bara mín skoðun. Ég
held að við höfum tilhneigingu til að líta ann-
að og fordæma réttindaleysi kvenna þar, í
staðinn fyrir að líta í eigin barm. Hér er enn
mikil tilhneiging til karlaveldis og stutt í það
viðhorf að konur beri nokkra ábyrgð á
nauðgunum.“
Konur hafa ekki náð fullu jafnrétti
Morgunblaðið/hag
Björgvin Björgvinsson, yfirmaður kynferðisbrotadeildar lögreglunnar
Jú, það hefur ýmislegt breyst, enkannski ekki jafn mikið og fólk held-ur,“ segir Guðrún Jónsdóttir, tals-kona Stígamóta.
„Og svo sannarlega ekki jafn mikið og við
hefðum vonað.“
Hún segir eitt af því sem vekur athygli
vera að undanfarin ár hafi kærum fyrir
nauðganir fjölgað mikið, en dómum hafi ekki
fjölgað í takt við það.
„Við vitum ekki hvers vegna þetta er
svona, en það er greinilega fyrirstaða ein-
hvers staðar í kerfinu.“
Hún bendir á að fólk hafi talið að stofnun
neyðarmóttöku fyrir nauðganir og háþró-
aðri rannsóknaraðferðir lögreglu leiddu til
þess að fleiri dómar féllu í nauðgunarmálum.
Það hafi ekki gengið eftir.
Hún tekur fram að vissulega geti verið
erfitt að dæma í nauðgunarmálum.
„Þótt lögin væru fullkomin og lögreglan
gerði allt rétt gæti samt verið erfitt að sýna
fram á sekt. Það skýrir hins vegar ekki hvers
vegna sakfellt er í svona fáum málum.“
„Svo þarf líka að huga að hópnum sem kýs
að kæra ekki. Á hverju byggist sú ákvörð-
un?“
Guðrún telur viðhorf til nauðgunar hafa
mikið um það að segja.
„Þrjár af hverjum fjórum konum sem leita
aðstoðar hjá Stígamótum kenna sjálfum sér
um að hafa verið nauðgað. Þessar konur eru
þverskurður af samfélaginu og sjálfsásökun
þeirra speglar undirliggjandi viðhorf til
nauðgunar,“ segir Guðrún.
Hún segir tilhneiginguna til að kenna kon-
um um nauðganir iðulega koma fram í dag-
legu lífi, oft án þess að fólk átti sig á því. T.d.
sé gjarnan talað um áhættuhegðun stúlkna
og fyrir verslunarmannahelgi sé greint frá
því í dagblöðum hvernig konur geti helst
varist nauðgurum.
„Mörgum finnst þetta eflaust saklaust, en
hugsunin sem liggur að baki – að brotaþoli
beri ábyrgðina að hluta – er fjarri saklaus.
Nauðganir er kannski ekki jafnmikið feimn-
ismál og áður, en það er ennþá látið eins og
þetta sé glæpur sem enginn ber ábyrgð á og
einblínt á fórnarlambið. Þannig er ofbeldið
falið og afsakað.“
Hún bendir á að fyrir stuttu hafi verið
framkvæmd nokkuð viðamikil rannsókn á
viðhorfi almennings til ábyrgðar kvenna
sem hafi verið nauðgað.
„Þetta er annað dæmi um hversu grunnt
er á þessu viðhorfi. Fæstum finnst líklega
eitthvað athugavert við að rannsaka þetta.
En dytti einhverjum í hug að framkvæma
sambærilega rannsókn á annars konar glæp-
um? Svo verður ekki hjá því litið að rann-
sókn á sekt þess sem er nauðgað hlýtur jafn-
framt að vera rannsókn á sakleysi þess sem
nauðgar.“
Guðrún segir að Stígamótakonur leitist
við að breyta þessari afstöðu.
„Þess vegna viljum við einbeita okkur að
því að ná til stráka og karla. Gerendur eru í
langflestum tilvikum karlmenn. Forvarnir
verða að beinast að þeim því skemmdu eplin
eru í þeirra hópi.“
Réttarbætur
„Þótt staða mála sé ennþá fjarri því sem
við vildum fögnum við ýmsum þeim breyt-
ingum sem hafa orðið,“ segir Guðrún.
Hún segir t.d. mikilvægt að hætt sé að
gera greinarmun á nauðgunum og misbeit-
ingu. Þá hafi það styrkt stöðu brotaþola að fá
löglærða talsmenn sem kæra fyrir þeirra
hönd.
Guðrún segir þó enn langt í land að nauðg-
unarmál séu meðhöndluð með sæmandi
hætti.
„Sönnunarbyrðin er óendanlega þung og
þeir sem starfa innan dómskerfisins virðast
ekki alltaf þekkja nægilega vel til kynferðis-
ofbeldis og afleiðinga þess. Réttarkerfið
starfar ekki í samræmi við réttlætisvitund
almennings og það er að mínu viti hættu-
legt.“
Rík tilhneiging til sjálfsásökunar
Morgunblaðið/Eyþór
Ábyrgð Guðrún segir að einblínt sé á fórnarlömb nauðganna í staðinn fyrir þá sem nauðga.
Guðrún Jónsdóttir, talskona Stígamóta
» Þrjár af hverjum fjórum
konum sem leita að-
stoðar hjá Stígamótum
kenna sjálfum sér um að
hafa verið nauðgað
» Við höfum tilhneigingu
til að líta annað og for-
dæma réttindaleysi kvenna
þar, í staðinn fyrir að líta í
eigin barm
Framfarir Björgvin segir margt hafa breyst til batnaðar í meðferð nauðgunarmála