Mánudagsblaðið - 19.12.1967, Blaðsíða 2

2
Mánudagsblaðið
MMfvikndagw 19. desember 1967
Jónas Jónsson frá Hriflu:
Þættir úr útvarpssögu
Nýlega er komin á bókamark-
aðinn bók eftir Jónas Þorbergs-
son fyrrum útvarpsstjóra. Þetta
er ýtarleg og vel rituð bók um
þróun útvarps hér á landi fyrsta
aldarfjórðung þess. Þeir sem erfa
landið í byrjun yfirstandandi
kreppu geta í þessari bók fengið
margháttaðan og vel framreiddan
fróðleik um aldamótamenn og
frelsishugsjónir þeirra, sem síð-
ar leiddu til lýðveldismyndunar
og fjölmargra annarra nýunga.
Þá vöktú ungmennafélögin hér
fjðlþætt íþróttalíf. Þá risu mörg
samvinnufélög, kvenfélög, bænda
félög, sjómannafélög og verka-
mannafélög. Þá voru reistir og
starfræktir margir skólar. Þá var
stofnsettur stærsti skólinn, sjálft
útvarpið, sem náði á ótrúlega fá
um árum til svo að segja hvers
einasta heimilis í landinu og
skipa og báta hvar sem íslenzkt
fólk var innan borðs. í þessari
furðulegu og fjölþættu þróun er
þessi stofnun einna djúptækust
um mannbætaiidi áhrif. Jónas
Þorbergsson hafði átt meiri þátt
í gifturíkum vexti þessa fyrir-
tækis heldúr en aðrir samtíðar-
menn. Saga hans og útvarpsins
eru og verða samofnar um langa
framtíð. Bókin um aldahvörf eftir
J. Þ. verður ætið megin heimild
ym þetta afrek frjálshyggju-
manna á íslandi.
Foreldrar J. Þ. voru fátækir og
heilsuvana, en þau bjuggu í
fallegum dal í miðri Þingeyjar-
sýslu. Hvíti dauðinn kom þar við:
Móðirin andaðist þegar J. Þ. var
sjq ára, yngstur af þrem bræðr-
um. Góðviljaðir, greindir og vel
menntir frændur hlynntu að
móðurlausu bræðrunum. Þeir
fæddust allir upp við þroskað
sveitalífð margháttuð störf við
búskapinn, sumar og vetur. Allir
voru bræðurnir þar smalar um
árabil og tóku ungir þátt í sam-
ábyrgð allra heimilismanna á
sveitabæ. Allir lásu þeir í hjá-
verkum heimabækur og lánsbæk
ur góðra granna og úr bókasöfn-
um. Allir urðu þeir bræður snjall
ir rithöfundar. Tveir eldri synir
Þorbergs gerðust forystumenn í
íslenzkri fjárrækt. Héraðið átti
þá enga skóla en fólkið, bæði
konur og karlar, voru gegnsýrð
af þrá eftir andlegu lífi. Þegar
J. Þ. var í uppvexti voru hvar-
vetna í sýslunni nafnfrægir
heimsmenntaðir Þingeyingar í
mörgum trúnaðarstöðum. Hver
skörungurinn öðrum þjóðkunn-
ari. Þar 'voru Gautlandafeðgar
Jón Sigurðsson og Pétur sonur
hans, þingskörungar tveggja
kynslóða. Jakob Hálfdanarson
stóð fyrir fyrstu íslenzku verzl-
uninni, sem bjraut danska klaf-
ann af fólkinu. Benedikt Jónsson
frá Auðnum gerði með málakunn
áttu sinni, bókaeign og bókavali
raunverulegan háskóla sannrar
þjóðmenntunar. Við Laxárfössa
bjó Jón Jónsson í Múla, mjög
furðulegur maður. Hann var
fæddur á afskekktum bæ á Mý-
vatnsheiði en fluttist með vanda.
mönnum niður í Mývatnssveit.
Sigurður skáld bróðir hans hefur
ort um þá byggð ódauðlegan
þjóðsöng sveitamanna. Jón í
Múla var búinn mikilli glæsi-
mennsku og fjölbreyttri mennt-
un. Hann var einn af fáum fram
bjóðendum sem gat hvað eftir
annað valið um kjördæmi og
margbreytt trúnaðarstörf. Um
Jón i Múla sögðu dómhæfir
menn að hann gæti einn dag
gætt sauða sinna með hætti góðra
bænda. Næsta dag gæti hann set
ið á þingi og þótt þar fremstur
í framgöngu og ræðumennsku;
Þriðja daginn hefði hann vakið
eftirtekt samvistarmanna á al-
þjóðafundi frjálsra þjóða sem
fulltrúi minnsta en elzta þjóð-
veldis á Vesturlöndum. í næsta
dal bjó Sigurður á Yztafelli fóstri
sinnar sveitar. Þegar Sigurður
kom á þing 64 ára að aldri árið
1917 safði einn hinn skarp-
ásti lagamaður sem sótti á þing-
bekki að þessi aldraði norðlenzki
bóndi hefði svipmót líkt og
franskur markgreifi og var þá vel
mælt. Vestar í sýslunni voru upp
fæddir og starfandi um langa
stund tveir sögufrægir skörungar.
Einar Ásmundsson í Nesi og
Tryggvi Gunnarsson. Einar í Nesi
naut mikillar virðingar fyrir gáf
ur og þekkingu. Hann vann verð
laun í samkeppni um fullkomn-
ustu ritgerð um framfarir íslands,
þá þótti sá sigur verðskuldaður,
en dómbærir menn bættu þá við
að um þetta efni mundi enginn
nema Jón Sigurðsson hafa ritað
jafnvel. — Tryggvi Gunnars-
son var fæddur og fóstraður
í Laufási við Eyjafjörð. Síð-
ar bjó hann mörg ár á harðbala-
jörð í Fnjóskadal, en sinnti þó
samtímis mörgum vandasömum
þjóðmálum.
Þetta yfirlit um heimalærða
forustumenn í Þingeyjarsýslu
fyrir og eftir aldamótin 1900
bregður birtu yfir félagsþroska
héraðsins á þessum tíma. Verður
hér þó ekki að sinni vikið að hin-
um mörgu stórskáldum sem fædd
ust þá upp í héraðinu eða fjöl-
mörgum öðrum yfirburðamönn-
um í bændastétt héraðsins. Þessi
dæmi sanna að ungum Þingeying
um var vel Ijóst að þeirra biðu
mörg vandasöm verkefni og sem
hver ný kynslóð yrði að ráða
fram úr.
Þeim sem lesa með athygli sögu
J. Þ. verður brátt ljóst að hann
átti gengi sitt að þakka ætterni,
meðfæddum gáfum og óvenju-
lega mikilli grósku í þjóðlífinu á
uppvaxtarárum hans. Hann naut
góðrar kennslu og áhrifá í
Möðruvallaskóla rúmlega tvítug-
ur. Dvöl hans um árabil vestan
hafs við margbreytileg kjör virð
ist hafa orðið honum hressileg
æfing við margháttuð störf. Er
heim kom tók hann brátt að fást
við ný viðfangsefni. Hann vakti
þá hreyfingu sem bar St. G. St.
sigurför um landið. J. Þ. hélt þá
fyrirlestra um áhugamál sín en
var frjáls eins og kóngsins lausa
maður. Þegar kreppan þrengdi
að sveitafólki um land allt og
líka í Eyjafirði lagði J. Þ. leið-
togum kaupfélagsins viturleg ráð
í varnarbaráttunni við hallærið.
Þau rág voru vel notuð enda bor_
in fram af fullum heilindum.
Samvinnumenn höfðu gtofnað
blaðið Dag á Akureyri í harðind-
unum 1917. Þar voru mörg áhuga
mál og góður liðskostur. J. Þ.
gerðist ritstjóri Dags, sem var
þá enn lítið og fátækt fjórðungs-
blað. Ritstjórinn vann jöfnum
höndum að því að fylla blaðið
með vakrtingargreinum og að þvi
ag treysta fjárhag þess með söfn
un auglýsinga og bréfum um
stuðning lesenda við hin björtu
hugsjónamál samtíðarinnar. Und
ir stjórn J. Þ. vórð Dagur áhrifa-
mesa blað utan höfuðborgarinnar
og jafnframt sjálfstætt í fjármál-
um með dálítilli fyrirgreisðlu frá
norðlenzkum kaupfélögum.
Kristnesmálið var höfuðsigur
Dags í ritstjórnartíð J. Þ. Hvíti
dauði herjaði byggð og bæ um
alít Norðurland. Þúsundir mánna
biðu varnarvana eftir sigð dauð
ans og mannfalli nánustu ætt-
ingja. í góðæri fyrra stríðsins
tóku áhugakonur norðan lands
saman höndum um fjársöfnun í
nýtt heilsuhæli. Til þess þurfti
hálfa milljón. Á nokkrum árum
höfðu konur nyrðra sjóði og
fyrirheit um fimmta hlut stofn-
fjárins. En þá köm kreppa 1920.
Fjársöfnunarmálið var stöðvað.
Valdamenn í Reykjavík spáðu
hjálp til Norðlendinga eftir 30 ár.
Þá tók J. Þ. til sinna ráða og rit-
aði í Dag hverja greinina annarri
snjallari um nýskipun mála í
baráttu móti hvíta dauða. Áhugi
vaknaði að nýju um allt Norður-
land. Næst boðaði Dagur áhuga-
menn á stofnfund almenns heilsu
hælisfélags í fjórðungnum. Þeirri
sókn var vel tekið. Næst fór rit-
stjórinn til þriggja mestu áhrifa
manna í bænum og bað þá að
standa fyrir stjórn þessara nýu
samtaka við hlið kvenna, sem
geymdu enn sinn dýra sjóð. Rit-
stjórinn gekk fyrst til Ragnars
Ólafssonar stórkaupmanns, sem
var mestur andstæðingur Dags í
bænum og bað hann um stuðning
og forustu. Næst var leitað til
Vilhjálms Þór, sem var mestur
skipulagsmanna í bænum og ósk
að að hann stæði við hlið Ragn-
ars í nýrri sókn. Því var vel tek-
ið. Þá var komið til Böðvars
Bjarkan hins skarpvitra lögfræð-
ings. Hann var fús til samstarfs.
Heilsuhælisfélagið var stofnað í
skyndi og liðsdráttur mikill,
bæði í liði kvenna, sem höfðu
hafið sóknina og fjölmargra ný-
liða. Margir gáfu stórgjafir. Aðr
ir gáfu vinnu. Bílakóngur bæjar
ins gaf helming allra flutninga á
efni bæði sandi og timbri. Kunn-
áttumenn gáfu sína fyrirhöfn.
Byggingameistarar, verkfræðing-
ar, rafmagnsmeistarar og stór-
smiðir. Ragnar fór til Reykjavík-
ur og hélt þar stórveizlu á hótel
ísland á leið Jóns Þorlákssonar.
f veizlunni voru allir þeir áhrifa.
menn sem mest mátti vænta--af
um fylgi við vamir við drepsótt-
inni.
Ungir hraustir menn, en með
granna sjóði mynduðu félag um
að ryðja hvamminn þar sem
Kristneshæli var reist. Á einu
ári var Kristneshæli fullbyggt,
það kostaði hálfa milljón. Stað-
urinn er hinn fegursti. Þar hefur
verið gengið af óvættinum sigr-
uðum. Nú er Kristnes hvíldar- og
hressingarstaður fyrir fyrrver-
andi sjúklinga, sem búa 'sig und-
ir önn dagsins utan við hið giftu
ríka Kristnesvirki.
f bók J. Þ. eru nokkrir kaflar
um sókn samvinnumanna í fé-
lagsmálum. Þar eru mjög frum-
legir þættir um baráttu og átök
nýu flokkanna um landsmál og
stefnur. Þá var unnið að því að
skipa borgurum landsins í nýjar
fylkingar um þjóðmál á tíma hins
endurreista þjóðveldis.
J. Þ. hafði með ferðalögum
víða um byggðir landsins og eink
um með ritstjórn Dags átt mikinn
þátt í sigursælli sókn samvinnu-
manna bæði í viðskiptamálum og
vakníngu i félagsmálum. Þegar
Tr. Þórhallsson myndaði stjórn
1927 og hætti blaðamennsku var
þess einróma óskað af flokks-
bræðrum hans að Dagsritstjórinn
flytti suður og gerðist ritstjófi
Tímans. Hann varð við þessari al
mennu ósk . Reynsla hans á Ak-
ureyri sannaði að J. Þ. var áhrifa
mesti blaðamaður landsins. Suð-
urförin var fremur gerð af flokks
nauðsyn heldur en eigin ósk. Á
Akureyri bjó J. Þ. í húsi Matthí-
Framhald á 6. síðu.
JÓLABÓKIN 1967
HAFÖRNINN eftir Birgi Kjaran
%
Forkunnarfögur bók
og bráðskemmtileg
afíestrar
EFNISYFIRLIT
Flugtak
Birgir Kjaran: Enn flýgur örn-Fyrsti örninn — Arnardagur — Amheimar —■
Arnarleiðangur án árangurs — Helga litla og haförninn — í arnareyjum — Um
öm og Björn — Um Dagverðarnesörninn — í sjukraheimsókn hjá haförhum —
Enn á amarslóðum — „Þar verpir hvítur örn“ — Horft í augu hafarnar — Arnar-
þríburamir — Öm í list, lögum og sögu — Öminn og náttúrufræðin — Öminn
og Alþdngi. ^
Finnur Guðmundsson: Haföminn. — Einkenni og nafngiftir — Ættir og óðul —
íslenzki amarstofninn — Fjöldi arnarhreiðra — Kynþroski — Val hreiðursstaða
og hreiðurgerð — Varphættir — Fæða og fæðuöflun — Skaðsemi — Verður ís-
lenzka amarstofninum forðað frá gereyðingu?
Frásagnir og munnmæli. — Örn rændi tveggja ára barni — „Flýgur örn yfir“ —
Tregasteinn — í nábýli við konung fuglanna — Tvær arnarsögur — Örninn —
Vestan úr fjörðum — Arnarstapar — Seinasti öminn í Ketildalahreppi — Skötu-
fjarðarörninn — Gömul saga — Arnarhreiðrið.
Örn í þjóðsögum og þjóðtrú.
Amarljóð: — Grímur Thomsen: Örn og fálki — Jónas Hallgrímsson: Annes og
eyjar — Sigurður Breiðfjörð: Fúglaríkið — Steingrímur Thorsteinsson: Öm og
fiðrildi — Benedikt Gröndal: Gullörn og bláfugl.
Birgir Kjaran: Vængir felldir. — Árni Böðvarsson: Bókarauki.
BÓKFELLSÚTGÁFAN