Sjómannablaðið Víkingur - 01.04.1950, Blaðsíða 19

Grímur Þorkelsson
Þáttur um sjóinn
Straumur.
Langt hlýtur að vera síðan athygli manna
fór að beinast að straumnum í sjónum. Meðan
þekkingin var ennþá skammt á veg komin og
fljótandi farkostur frumstæður, hefur athyglin
eðlilega hlotið að beinast eingöngu að þeim
þætti straumanna, sem greinilega kom í ljós
þétt upp við landsteina ár og síð og alla tíð.
Þetta voru og eru auðvitað enn þann dag í dag
sjávarföllin. Eftir því sem aldir liðu og þekk-
ing óx, færðu menn sig jafnframt upp á skaftið
með athuganir og rannsóknir á straumum út-
hafanna. Þar var þó við ramman reip að draga
og er að mörgu, leyti enn, þrátt fyrir hina miklu
tækni, og það var ekki fyrr en um aldamótin
1800 að menn komust á lagið með að afla sér
verulegrar þekkingar á þessu sviði. Skipstjórar
langferðaskipanna og aðrir leiðangursmenn
vinna þarna mikið starf á ferðum sínum um
heimshöfin. Annars hafa hafrannsóknarmenn-
irnir komið ósleitilega að þessu mikilvæga verki
og orðið mikið ágengt víðsvegar um hnöttinn,
þótt mikið skorti á að hægt sé að reikna með
nákvæmri stærð þar sem hafstraumarnir eru að
verki, þar er ennþá um sennilegan slumpa-
reikning að ræða á mörgum stöðum. Hvað er
það, sem veldur þessu rennsli í sjónum, mun
margur spyrja, og hvers vegna heldur sjórinn
ekki kyrru fyrir? Orsakirnar munu vera marg-
víslegar og aðeins vísindamennirnir kunna þar
á góð og glögg skil. Okkur er sagt, að jörðin
með öllu sem á henni er renni áfram braut
sína um geiminn eftir fast ákveðnu lögmáli.
Við erum því öll heimsborgarar á þann hátt og
ferðamenn á sama bátnum. Efnið, sem í jörð-
inni er, fast og fljótandi, myndar þennan
farkost okkar. Þar á sjórinn miklu hlutverki
að gegna. En hann hefur eigin hreyfingu mið-
að við sjávarbotninn og fasta landið. Það er
þessi breyting, sem kallast straumur. Vindarnir
valda að sumu leyti straumunum á yfirborði
hafsins. Þegar vindurinn blæs í langan tíma
úr sömu átt, kemst yfirborð sjávarins við það
á hreyfingu og straumur myndast. Dæmi um
þetta eru staðvindarnir og straumarnir, sem
þeir orsaka. Snúningur jarðarinnar um möndul
sinn veldur því, að vindinum tekst ekki að reka
yfirborð sjávarins beint á undan sér. Straum-
urinn rennur því ekki alveg í sömu átt og vind-
urinn fer. Á norðurhelmingi jarðar liggur yfir-
borðssti’aumur, sem orsakast af vindi, 45 gráð-
ur til hægri við stefnu þá, sem vindurinn blæs
í. Á suðurhelmingi jarðar rennur slíkur straum-
ur 45 gráður til vinstri við áðurnefnda stefnu.
Straumarnir niðri í sjónum og líka yfirborðs-
straumar orsakast af mismunandi hitastigi í
sjónum og mismunandi þyngd. Snúningur jarð-
arinnar um möndul sinn hefur einnig áhrif
á strauma, sem þannig myndast. Þar að auki
hefur lögún sjávarbotnsins áhrif á neðansjávar-
straumana. Hafstraumarnir eru sterkari í lá-
rétta átt, en lóðréttra strauma gætir minna.
Sjórinn er alltaf á sífelldri hreyfingu. Þar er
um mikla hringrás að ræða, eins og annars
staðar í náttúrunnar ríki.
Þetta virðist vera skilyrði fyrir því, að líf
geti þrifist, Héldi sjórinn kyrru fyi’ir, yrði
dauðinn brátt öllu ráðandi í djúpunum. Sjávar-
fallastraumana kannast víst flestir við, minnsta
kosti þann þátt í fari þeirra, sem lýsir sér í
því, að sjórinn hækkar og lækkar við ströndina
á reglubundinn hátt. Aðdráttarafl tungls og
sólar og verkanir þess á vatnsmagnið í höfum
jarðarinnar veldur sjávarföllum. Þessara
verkana gætir ekki úti á hafi, svo að greint
verði. Vatnsmagnið kemst á hreyfingu án þess
að verulegs straums verði vart. Upp við land
er landið sjálft að miða við. Þar sést, að sjór-
inn hækkar og lækkar á lögmálsbundinn hátt
og rennur í ákveðna átt. Við ísland rennur
aðfallið með sólinni, en útfallið öfugt.
Straumur og alda.
Þegar gustur kemur á spegilsléttan hafflöt,
verða litaskipti á sjónum þar sem gusturinn
fer um. Sjórinn verður dekkri á því svæði, sem
snertingin nær yfir. Sé maður staddur í logni
og sjái þessi litaskipti á sjónum, er þá vitað
VÍ KIN □ U R
99