Sjómannablaðið Víkingur - 01.10.1980, Síða 52

kreik upp í sjó og sér fyrir eðlilegri
endurnýjun.
Stundum bregður svo við, að
rauðátan fer á kreik á veturna,
gagnstætt því sem að framan er
sagt. Síldarsjómenn kannast
flestir við að einstaka sinnum á
vetrar- eða haustsíldveiðum er
síldin allt í einu orðin full af rauð-
átu þegar engin rauðáta á að vera
fyrir hendi lengur. Þá verður upp
fótúr og fit, því eins og menn vita
éta magasýrur síldarinnar sig þá
gegnum kviðinn sé umtalsvert
mang af átu í maga þegar síldin
hefur verið drepin. Aflinn fer þar
með allur í graut og verður ósölt-
unarhæfur. Slík vetrarblómstrun
rauðátunnar er sjaldgæf og oftast
takmörkuð við lítil sváeði. Ekki er
hægt að skýra þetta til fullnustu,
en hér mun vera um að ræða ein-
hverskonar „þýðubletti" sem
myndast í sjónum svipað og
stundum gerist á landi, þegar sól-
eyjar blómstra á góu eins og kom-
ið hefur fyrir.
Ljósátan
Ljósátan er sviflægt krabbadýr
á stærð við litlar rækjur og svipar
reyndar mjög til þeirra í fljótu
bragði séð. Tegundafjöldi þeirra
er miklu minni en rauðátunnar
þótt einstaklingsfjöldinn geti verið
gífurlegur. Aðeins fjórar tegundir
eiga raunveruleg heimkynni í ís-
lenzkum sjó, en þær nefnast nátt-
lampi, augnsíli, agga og ögn. Þrátt
fyrir vel greinanlega stærð verða
sjómenn oftast tiltölulega lítið
varir við ljósátuna. Þetta er ein-
kennileg staðreynd sé haft í huga,
að magn hennar tekur langt fram
öllum fiskistofnum. Sem áður ber
mest á henni í mögum fiska og þá
ekki síður í skíðishvölum. Stund-
um kemur þó slæðingur ljósátu
upp í trolli innan um fisk og annað
sjávarfang og því meira eftir því
sem varpan er þéttriðnari. Margir
sjómenn halda þá að hér sé um
rækju að ræða af ofangreindum
52
Ein stærsta og algengasta tegund rauðátu
hér við land. Dýrið stækkað uni sjö sinn-
um. Örin á að benda á örðu í líki rauðát-
unnar í náttúrulegri stærð, þ.e.mm.
ástæðum. Ef að er gáð, er munur-
inn þó augljós og einfaldast að
huga að höfðubolstrjónunni en
rækjan hefur þar mikið og tennt
spjót en ljósátan aðeins óveruleg-
an stubb.
Ljósátan er ekki ljós á lit eins og
menn gætu haldið af nafninu
heldur rauðleit eins og rækjan.
Nafnið er enda ekki dregið af
litnum heldur ljósi því sem þessi
dýr geta gefið frá sér. Hliðar ljós-
átunnar eru alsettar ljósfrumum.
Ef rótað er í ljósátuhaug, sem ný-
kominn er á dekk, lýsist allt upp af
gulgrænum glæðum, ef myrkt er.
Ljósmagnið er sagt svo mikið, að
nægilegt sé að hafa sex dýr í glasi
til þess að lesa stórar fyrirsagnir í
dagblaði í svarta myrkri.
Enda þótt talað sé um ljósátuna
sem svifdýr er hún töluvert sund-
dýr. Náttlampinn sem er stærstur
(oft rúmlega 3—4 sm að heildar-
lengd) og kraftmestur íslensku
Ijósátanna og getur synt um 100
m á klukkustund. Flestir sjómenn
kannast við ljósáturyk á dýptar-
mælum sem kemur því betur í ljós
sem senditíðni mælanna er hærri.
Á daginn heldur ljósátan sig títt
niður undir botni á grunnsævi og
getur farið allt niður undir 200 m
dýpi á úthafi. Þegar tekur að
skyggja grynnkar hún á sér og
rykbandið á dýptarmælunum sést
oft stíga tiltölulega mjög hratt.
Ástæður fyrir þessu ferðalagi upp
og niður í sjónum eftir tíma sóla-
hrings eða birtu kunna að vera
margar, en fæðuleit mun valda þar
miklu um. Slíkar lóðréttar göngur
eru annars mjög algengt fyrirbæri
hjá mörgum íbúum hafsins, sér-
staklega svifdýrum.
Eins og áður var getið er ljósáta
aðalfæða skíðishvala. Einkar góð
skilyrði virðast vera fyrir ljósát-
una á landgrunnsbrúnunum SV
og V af landinu þar sem hlýsjórinn
að sunnan skríður upp hlíðar
landgrunnsins og flytur með sér
næringarefni úr djúpsjónum,
þannig að gróðurinn í sjónum nær
að dafna vel. Á áðurnefndum
svæðum eru og okkar helstu
hvalamið. Ljósátan heldur sig
mikið í hnapp eða hópum, og
auðveldar það hvölunum að ná sér
í munnfylli. Hnúfubakurinn notar
sérstæða og snilldarlega aðferð við
að afla sér ljósátu til matar. Hval-
urinn kafar niður fyrir ljósátu-
torfu, syndir í hringi, og gefur frá
sér straum loftbóla um leið og
hann stígur upp á við, þannig að
einskonar loftbólunót myndast.
Ljósátan hrekkur undan loftbólu-
veggnum og dregst í þéttan hnapp
upp undir yfirborði, sem hvalur-
inn steypir sér síðan á neðan frá
með galopinn kjaftinn. í Suðurhöf-
um þar sem voru og eru mestu
hvalaslóðir veraldar er að finna
mjög stóra ljósátutegund sem er
aðal fæða skíðishvalana þar. Teg-
und þessi verður allt að 7 sm á
lengd eða á stærð við rækju. Á er-
VÍKINGUR