Sjómannablaðið Víkingur - 01.06.1998, Blaðsíða 57

Við höfum staðfestingu áþví að Stjömu-Oddi réð
yfir tíekni til að mœla sólarhœð á tólftu öld, með ó-
trúlegrí nákvœmni. Við vitum ekki nákvtemlega
hvaða ttekiþað voru, en það gildir einu hvortþað
var svonefndur gnómon eða astrolab, sem höfðu
þekkst frá því á öldunumjyrír Kristsburð.
> Alfræði íslenskri, því merka riti . J-llum
fornum heimildum ber saman um að dægur
hafi verið talið 12 kiukkustundir eins og enn
tíðkast hér á landi. Þetta kemur prýðilega
heim við reynslu af endurgerð knarrarins frá
Hróarskeldu sem gekk með 8 hnúta hraða í
venjulegum vindi, jafnt í hæfilegum meðbyr
sem hliðarvindi, en auk þess mun hafa mátt
beita honum einar 30 gráður upp í beinan
mótvind. Þá miðaði skipinu áfram um svo
sem 2 hnúta ef krusað var sem kallað er. Þetta
samsvarar 6-7 hnúta meðalhraða þegar vind-
ar blása jafnt af öilum áttum, 150-160 sjó-
mílum á sólarhring.
Aður en lagt er af stað er sjálfsagt að athuga
hver sólarhæðin sé á hádegi og hvernig hún
muni breytast daglega á næstunni. Af því
mátti svo ráða hvort skipið bar til norðurs
eða suðurs af réttri leið því að sólarhæðin
minnkar um eina gráðu fyrir hverja breidd-
argráðu sem norðar dregur en hækkar að
sama skapi þegar sunnar dregur. Við höfum
staðfestingu á því að Stjörnu-Oddi réð yfir
tækni til að mæla sólarhæð á tólftu öld, með
ótrúlegri nákvæmni (mynd). Við vitum
ekki nákvæmlega hvaða tæki það voru, en
það gildir einu hvort það var svonefndur
gnómon eða astrolab (myndir), sem höfðu
þekkst frá þvi á öldunum fyrir Krists burð.
Ekki er vitað til að Stjörnu-Oddi hafi haft að-
gang að bókum um þetta efni, enda er allt
eins líklegt að vitneskja hans hafi borist frá
manni til manns, frá skipi til skips og um alla
álfuna. Hið sam getur átt við ýmiss konar
smíðatól sem engum dettur í hugaSólskugga-
fjöl sú sem lýst er í Færeyjum snemma á 19.
öld er greinilega gnómon, en astrolab senni-
lega svipuð og húsasnotra Karlsefnis sem sagt
er frá í Grænlendingasögu. Ltka gat þetta ver-
>ð svonefndur kvaðrantur (mynd) sem er lýst
> Alfræði íslenskri frá þrettándu öld. Með
Everju sem var af þessum tækjum mátti mæla
sólarhæð með slíkri nákvæmni á landi að ekki
skeikaði meira en broti úr gráðu, en einni til
tveimur gráðum á sjó eftir því hvað veltingur
var mikill. Á sama hátt hefur Stjörnu-Oddi
auðvitað getað mælt hvað sól var miklu lægri
en á hádegi þegar hún var í austri, suðaustri,
suðvestri eða vestri. En það var þó miklu
nauðsynlegra á sjó, og af heimildum má ráða
að Grænlendingar hinir fornu hafi gert slíkar
mælingar, einnig þeir sem ákváðu hvenær
goði skyldi ganga til vorþings að kvöldi. Eftir
SJÓMANNABLAÐIÐ VÍKINGUR
57