Náttúrufræðingurinn - 1931, Blaðsíða 10

72
NÁTTÚRUPR.
eldri en hinir. Hinn austasti er há strýta með lítilli skál efst, og-
út undan honum virðist megnið af hrauninu hafa runnið. Syðsti
gígurinn er aflangur hóll, með geil eftir endilöngu, sem stefnir
á austasta gíginn. Þeir hafa vafalaust gosið báðir í einu.
Þegar kemur suður fyrir þau hraun, sem nú hefir verið
getið um, taka við önnur miklu eldri. Þau hafa áður verið skógi
vaxin og sumstaðar hulin allþykkum jarðvegi. Þar var byggð
til forna og enn sér fyrir nokkrum rústum bæja og útihúsa.
Skógurinn og byggðin hafa gjöreyðst af Hekiugosum, og nú er
allur jarðvegur upp blásinn, en eftir eru foksandar einir, sem
eru býsna hættulegir Rangárvöllunum í landnyrðingi. Sumstað-
ar, einkum ofan til, eru hraunin orðin örfoka, og aftur farin
að gróa mosa og lyngi. Hraun þessi ná alla leið suður að Ár-
gilsstaðafjalli. Vestan undir því hefir áður verið dalur, sem
vatnsrennslið hefir grafið í gegnum gamlan jökulruðning, sem
víðar kemur fram undan Hekluhraunum á Rangárvöllum. Þenna
dal hefir hraunið fyllt og runnið ofan eftir honum. Það hefir
skilið í sundur vötnin, sem áður höfðu grafið dalinn í samein-
ingu: Fiská fylgir nú austurrönd þess og Stokkalækur vest-
urrönd, en Eystri-Rangá hefir — með sínu óvenjulega mikla
sand- og malarskriði við botninn — grafið sér grunnt gljúfur
eftir því miðju, og fossar í fögrum og einkennilegum fossi
(Tungufossi) fram af hraunsendanum, ofan í gamla dalinn sinnr
og þar koma Fiská og Stokkalækur aftur saman við hana. —
Hraunið milli Stokkalækjar og Fiskár er eldgamalt og hulið
þykkum jarðvegi. Á því stendur bærinn Keldur, sem dregur
nafn af vatnsmiklum uppsprettum undan hraunbrúnunum.
Sennilega er hraunið í tungunni fyrir neðan Keldur ekki komið
frá Heklu eða eldstöðvunum þar, heldur er það áframhald Skógs-
hrauns og Langvíuhrauns. Þau hafa komið einhversstaðar ofan
af öræfunum suður af Torfajökli, og eru upptök þeirra alveg
ókunn. Þau hafa runnið fram austan Vatnafjalla og koma sam-
an við Hekluhraunin við suðurenda þeirra. Á mótum þessara
tveggja aðal-hraunstrauma er lægð, sem rekja má alla leið frá
Gráfelli og fram að Keldum. Er markað fyrir henni á uppdrætt-
inum. Hún sést einnig greinilega á uppdr. herf.r., því að hæða-
línurnar taka þar á sig stóran hlykk til landnorðurs. Fyrir ofan
Keldur nefnist lægð þessi Sandgil, en er þó alls ekki gil í venju-
legri merkingu þess orðs, heldur breið og grunn sandlægð. I
þurrkum eru þar oft sandbyljir, en í hlákum á veturna rennur