Náttúrufræðingurinn - 2002, Síða 47

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
7. mynd. Segulsviðið er sýnt með lit á samn hátt og á 5. mynd og pyngdarsviðið með
jafnsviðslínum eins og á 6. mynd. Þrjú bogadregin form ísegulsviðinu eru dregin fram
með þykkum slitnum ferlum. Þau eru túlkuð sem merki um þrjár öskjur eða megineld-
stöðvar. Sýndar eru sprungureinar gamalla eldstöðvakerfa, sem kennd eru við Stardal
(S) og Kjalarnes (K), og einnig virkra kerfa, Trölladyngju (T) og Brennisteinsfjalla (B).
Auk þess er bent á tvö staðbundin jákvæð frávik, yfir Mosfelli (M) og álverinu í
Straumsvík (Á). Um þversniðið yfir norðvesturbarm nyrstu öskjunnar erfjallað í texta.
- Composite image: Colours show the magnetic field as in Fig 5, and the contour lines
show the gravity as in Fig 6. Three semi-circular forms are interpreted as caldera rims.
S and K: fissure swarms from the extinct Stardalur and Kjalarnes volcanic centres. Sim-
ilarly T and B are swarms from the active Trölladyngja and Brennisteinsfjöll centres.
Tivo iocat positive anomalies shown: M at Mosfell and Á over, and possibly related to,
the aluminium smelter at Straumsvík.
Tillaga að túlkun
Varla leikur vafi á að segul- og
þyngdarfrávikin tengjast eldstöðv-
um þeim á Sundunum sem fyrr er
frá greint. Svipuð frávik eru algeng
yfir öðrum þekktum megineld-
stöðvum á landinu; segulfrávikin
eru jákvæð eða neikvæð, háð því
hver stefna sviðsins var við kólnun.
Segulmögnun venjulegra hraun-
laga af þessum aldri er of veik til að
þau komi til greina.
Til þess að verða einhvers vísari
um orsök segulfráviksins á Reykja-
víkursvæðinu höfurn við safnað
um 90 sýnum úr berggrunni svæð-
isins við Sundin í Reykjavík, í Við-
ey og á strönd Kollafjarðar. Þau
voru almennt öfugt segulmögnuð,
með um 65° meðalhalla og mjög
misjafnan segulstyrk, allt frá 1 A/m
upp í 30-60 A/m. Sýni með segul-
styrk yfir 10 A/m eru helst úr fín-
kornóttu, þéttu bergi, svo sem eitl-
um í móbergi og í sumum inn-
skotum. Sterkast segulmögnuð voru
sýni sem tekin voru yst úti á Kjalar-
nesi. Er þetta í samræmi við eldri
mælingar (Leó Kristjánsson 1970) um
að sterkust segulmögnun fæst í inn-
skotum eða keilugöngum, gabbró-
hleifum eða bergi sem hefur hrað-
kólnað í vatni. Þótt um ólíka
eðliseiginleika sé að ræða fer yfir-
leitt saman sterk segulmögnun og
há eðlisþyngd þess bergs sem
storknar undir þrýstingi niðri í
jörðinni.
Höfundum finnst allt benda til
þess að það séu innskot eða kleggj-
ar í móbergi sem valda þessu mikla
fráviki og regluleg lögun frá-
vikanna bendir til að þarna hafi
myndast askja og eitt eða fleira af
þessu hafi gerst: (i) innskot hafa
myndast við öskjusigbarminn, (ii)
öskjuvatn hefur fyllst af sterkt seg-
ulmögnuðu bólstrabergi eða (iii)
keilugangar eru í rót eldstöðvar-
innar og ná upp undir yfirborð.
Síðari tvær orsakirnar virðast þó
ólíklegri, því bólstraberg er ekki
nógu eðlisþungt til að valda svo
miklu þyngdarfráviki og keilu-
gangar varla nógu efnismiklir til
þess.
í segulsviðinu má sjá þrjú sam-
tengd form og eru norður- og vest-
urbrúnir þeirra greinilegri en suður-
brúnir, eins og ný eldstöð hafi
aflagað eða ummyndað aðra eldri.
Þyngdarsviðið bendir hixis vegar til
tveggja forma frekar en þriggja, en
það þarf ekki að vera í mótsögix við
hitt, því þyngdarmælingar endur-
spegla ástandið neðar í skorpunni en
segulsviðið. Höfundum finnst því
trúlegast að þarna sé í rauninni urn
samfellda eldvirkni að ræða, sé til
langs tíma litið, og hafa eldstöðvar
kulnað eftir því sem þær hefur rekið
út af gosbeltinu. Af lengd fráviksiixs
í rekstefnu skorpunnar má þá ráða
að sú eldvirkni hafi varað í 1,2-1,5
milljónir ára, sem samsvarar stór-
unx hluta Matuyama-segulskeiðsins
(0,8-2,6 millj. ár).
Bæði þyngdar- og segulsviðið
enda í skarpri brún til norðvesturs,
sem bendir til tiltölulega skarps
upphafs eldvirkni í þessari megin-
eldstöð, en þyngdarsviðið sýnir hala
til suðausturs sem má túlka þannig
að innskotavirkni hafi haldið áfram
eftir að gosvirkni eldstöðvanna lauk.
Austan Hafnarfjarðar og Reykja-
víkur liggur sprungurein sem er tal-
in virkt eldstöðvakerfi og tengt
Trölladyngju og Krýsuvík á Reykja-
nesskaga. Á jarðfræðikorti af íslandi
(Haukur Jóhannesson og Kristján
Sæmundsson 1998) má sjá að þetta
virka eldstöðvakerfi liggur rétt um
skarpan suðurbotn segulfráviksins,
47