Náttúrufræðingurinn - 2002, Qupperneq 71

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
5. mynd. Þekkt útbreiðsla silfurhnokka áíslandi (Heimild: Náttúrufræðistofnun Islands 2002).
skugga, en þar getur mosinn
stundum verið alveg grænn.
Stöngullinn er oft dálítið grein-
óttur, rauðleitur neðantil, 2-10 mm
á hæð. Blöðin eru egglaga, með
skýrri miðtaug og mismunandi
löngum oddi. Mosinn er einkynja.
Baukar eru afar sjaldgæfir á silfur-
mosa hér á landi. Þeir eru langegg-
laga, aðeins um 1 mm á lengd,
rauðbrúnir eða rauðir, með gul-
brúnleitum opkransi og sitja á 5-10
mm löngum, rauðum eða rauð-
brúnun stilkum (4. mynd).
Kynlaus æxlun er ríkjandi hjá
silfurhnokka, en hún gerist með ör-
smáum, egg- eða kúlulaga æxli-
hnöppum eða smágreinum sem
vaxa í blaðöxlum og brotna auð-
veldlega af og dreifast. Einnig er
sjálf mosaplantan brothætt og geta
brot af henni því borist á nýja vaxt-
arstaði. Dreifingin fer fram með
vindi eða með fótum dýra og
rnanna.
I erlendum mosabókum er teg-
undinni oft skipt í tvö afbrigði,
var. argenteum og var. lanatum. Það
síðarnefnda er með langyddum
blöðum og sýnist því mun grárra
en hitt, enda talið vaxa á þurrari
stöðum.
Engin hnokkmosategund líkist
silfurhnokka svo mikið að hætta sé
á ruglingi, en hins vegar geta fáein-
ar tegundir af ættinni (Bryaceae)
líkst honum, t.d. Anomobryum
julaceum (bjartmosi) og Plagi-
obryum zieri (fagurdári). Þeir vaxa í
rökum klettum en afar sjaldan á
sömu vaxtarstöðum og silfur-
hnokkinn.
SlLFURHNOKKI Á ÍSLANDl
Silfurhnokka er getið í elstu heildar-
skrá yfir íslenskar plöntur, Enumer-
atio stirpium in Islandia sponte
crescentium, sem prentuð var í Núrn-
berg 1770, og í öllum síðari plöntu-
skrám, enda er hann ein af fáum
mosategundum sem auðvelt er að
þekkja. August Hesselbo (1918) lýsir
útbreiðslu tegundarinnar svo:
Algeng. Þó aðeins fundin á lág-
lendi, par sem hún er sérstaklega
áberandi kringum byggð ból. Vex par
á torfveggjum húsanna, í skurðum,
og á jarðvegi í nánd við húsin, og
sækist yfirleitt eftir vel ábornu und-
irlagi. Einnig tíð við sjávarsíðuna,
bæði á sendnum jarðvegi og steinum,
og sérstaklega er mikið afhenni und-
ir fuglabjörgum, t.d. i Vestmanna-
eyjum.
Síðan hefur silfurhnokka oft verið
safnað á miðhálendinu norðanlands,
eins og sjá má af meðfylgjandi út-
breiðslukorti (5. mynd). Merkilegt er
hversu fáir fundarstaðir eru skráðir
á Austurlandi. Hesselbo telur hann
þó jafnalgengan (með tíðnitöluna 3
af mest 4) í öllum landshlutum.
(Hugsanlega stafar þetta af því að
mosafræðingar safna sjaldan inni í
þorpum eða bæjum.)
AÐ lokum
Þrennt er það sem Island hefur í
ríkum mæli: grjót, vatn og mosi.
Allt er það lítils metið af íbúum
þess, eins og flest það sem gnótt er
af. Þó eru mestu verðmæti lands-
ins líklega fólgin í þessu þrennu.
Silfurhnokkinn er hógvær og
nægjusöm jurt sem lætur lítið yfir
sér. Það er engin hætta á að hann
troði neinum um tær, enda er hann
ein af fáum sambýlisverum mann-
sins sem ekki hafa verið ofsóttar
og reynt að útrýma. Flestir lifa lík-
lega og deyja án þess að taka
nokkru sinni eftir honum, enda
þótt þeir gangi á honum daglega.
Þrátt fyrir það, og kannski einkum
vegna þess, er hann allrar virðing-
ar verður.
HEIMILDIR
Aichele, D. & Schwegler, H.W. 1967. Unsere
Moos- und Farnpflanzen. 4. Aufl. Stuttgart.
180 bls.
Bergþór Jóhannsson 1995. íslenskir mosar (XI).
Hnokkmosaætt. Fjölrit Náttúrufræðistofn-
unar nr. 27. 162 bls.
Hesselbo, Aug. 1918. The Bryophyta of Iceland.
The Botany of Iceland, part II, 4. 395-675.
Múller, O.F. 1770. Enumeratio stirpium in Is-
landia sponte crescentium. Nova Acta.
Acad. CLC Nat. Curiosorum, Vol. IV.
Smith, A.J.E. 1980. The Moss Flora of Britain &
Ireland. Cambridge. 705 bls.
Watson, E.V. & Richards, P. 1959. British Mosses
and Liverworths. Cambridge. 420 bls.
Um höfundinn
Helgi Hallgrímsson (f.
1935) er líffræðingur að
mennt. Helgi var forstöðu-
maður Náttúrugripasafns-
ins á Akureyri í aldarfjórð-
ung og ritstjóri Týlis -
tímarits um náttúrufræði
og náttúruvernd - í 15 ár.
Hann hefur mest fengist
við rannsóknir á íslensk-
um sveppum og vatnalífi og ritað bækur um
þau efni auk fjölda tímaritsgreina. Helgi er bú-
settur á Egilsstöðum og fæst við ritstörf og
grúsk.
71