Náttúrufræðingurinn - 2002, Qupperneq 75

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
JARÐSAGA
Útbreiðsla jökultoddu í jarðlögum
sýnir að á jökulskeiðum hefur kaldur
heimskautasjór náð um það bil 2.000
km suður fyrir núverandi suður-
mörk tegundarinnar. Elstu jarðlög
sem hafa fundist með jökultoddu eru
við Kaupmannahafnarhöfða (Kap
Kobenhavn) á Pearylandi á Norður-
Grænlandi, en þau eru talin 2,45
milljón ára gömul (Leifur A. Símon-
arson o. fl. 1998, Funder o.fl. 2001).
Þá hefur hún allvíða fundist í yngri
jarðlögum á norðurslóð, einkum frá
lokum jökulskeiða ísaldar (síðjökul-
tímum) og raunar hefur hún á stund-
um náð suður á bóginn alla leið til
Danmerkur, Þýskalands og
Hollands. Þegar hlýnaði á hlýskeið-
um ísaldar dró hún sig hins vegar
norður á bóginn í átt að núverandi
útbreiðslusvæði. Jökultodda hefur
því breytt útbreiðslusvæði sínu mjög
svo reglulega á ísöld, haldið til suð-
urs á jökulskeiðunum, en dregið sig
norður á bóginn í byrjun hlýskeiða.
Frá fyrri hluta ísaldar er jökul-
todda þekkt úr jarðlögum við Kaup-
mannahafnarhöfða á Norður-Græn-
landi (Leifur A. Símonarson o.fl.
1998) og jarðlögum við Lodin Elv í
Scoresbysundi á Austur-Grænlandi
(Feyling-Hanssen o.fl. 1983), í jarð-
myndunum sem kenndar eru við
Hörga og Þrengingar í Breiðuvík á
Tjörnesi (Jóhannes Áskelsson 1935,
Jón Eiríksson 1981), í Icenian-lögun-
um og Serripes groenlandicus-Yoidia
lanceolata lífbeltinu í Hollandi (Heer-
ing 1950, Spaink 1975) og Yakataga-
mynduninni á Middletoneyju við
Alaska (Allison 1978). Frá miðhluta
ísaldar er hún þekkt í jarðlögum í
Búlandshöfða á Snæfellsnesi (Helgi
Pjetursson 1904, Ólöf E. Leifsdóttir
1999) , í jarðlögum kenndum við
Karagin, Pinakul, Kolvin, og Pady-
meiskii í Síberíu (Merklin o.fl. 1962,
1979, Petrov 1982) og í svonefndum
Anvilian, Kotzebuan og Pre-Cape
Christian-lögum í Alaska (Hopkins
o.fl. 1972,1974, Andrews o.fl. 1981).
Frá síðari hluta ísaldar er jökultodda
þekkt úr jarðlögum umhverfis Is-
hafið og Norður-Atlantshaf frá
Ellesmereeyju, Svalbarða, Græn-
landi, Islandi, Norður-Rússlandi og
Síberíu í norðri (Mossewitsch 1928,
Moller & Funder 1991, Funder 1992,
Guðmundur G. Bárðarson 1921) til
Danmerkur og Þýskalands í suðri
(Jessen o.fl. 1910). í Danmörku,
Noregi og Svíþjóð er hún einkennis-
dýr Yo/dw-Iaganna frá lokum síð-
asta jökulskeiðs, en þau eru raunar
kennd við eldra ættkvíslarheiti teg-
undarinnar. I Norður-Ameríku hef-
ur hún fundist í jarðlögum frá síðari
hluta ísaldar suður á bóginn til
Maine og Vermont (Richard 1962,
Wagner 1970) og suðurstrandar
Alaska við Kvichakflóa (Hopkins
1973).
3. mynd. Dreifing jökultoddu (Portland-
ia arctica) í jarðlögum á Íslandi.-The
distribution of fossil Portlandia arctica
in Iceland. The species has not beenfound
living at present in lceland.
JÖKULTODDA í
ÍSLENSKUM (ARÐLÖGUM
Hér á landi hefur jökultodda fundist
á sjö stöðum í jarðlögum; í Breiðuvík
á Tjörnesi og einnig sunnar á nesinu
ofarlega í Tungukambi við Hall-
bjarnarstaðaá, í Búlandshöfða á
Snæfellsnesi, Saurbæ við Gilsfjörð,
við mynni Geiradalsár í Króksfirði,
við mynni Súluár í Melasveit og á
Heynesi austan Akraness (3. mynd).
Elstu eintökin eru í setlögum vestast
í Breiðuvík á milli Beitarhúsastapa
og Rakkadalsbjargs, en þar hefur
sjór gengið inn á milli malarkeila í
lok jökulskeiðs fyrir að því er virðist
2,15 milljón árurn, þegar Hörga-
myndun hlóðst upp (Jón Eiríksson
1981, Jón Eiríksson o.fl. 1990). Þá hef-
ur hún fundist í nokkru yngri setlög-
um í Breiðuvík, sem mynduðust
bæði þegar Fossgilssyrpa settist til
fyrir 2,05 milljón árum og Svartham-
arssyrpa fyrir 1,5 milljón árum, en
báðar þessar syrpur teljast til Þreng-
ingarmyndunar (Jón Eiríksson
1981). Loks hefur hún fundist sunn-
ar á Tjömesi í svonefndri Húsavík-
urmyndun, ofarlega í Tungukambi
við Hallbjarnarstaðaá (Gladenkov
o.fl. 1980, Jón Eiríksson 1981). Síðast-
nefndu jarðlögin hafa líklega sest til
í lok síðasta jökulskeiðs, en þau em
óhörðnuð og laus í sér (Jón Eiríksson
1981). Flest eintökin sem við höfum
séð frá Tjömesi virðast tilheyra af-
brigðinu portlandica (P. arctica var.
portlandica), en einnig em nokkur
sem líkjast mjög aðaltegundinni
(Portlandia arctica arctica).
í Búlandshöfða á Snæfellsnesi
hefur jökultodda fundist í sjávarseti
sem hvílir á jökulrispuðu tertíem
blágrýti ofarlega í höfðanum (Helgi
Pjetursson 1904, Ólöf E. Leifsdóttir
1999). Á setlögunum liggur hraun-
lag sem hefur verið aldursákvarðað
með kalíum-argon aðferð, en það er
I, 1 ± 0,12 milljón ára gamalt (Krist-
inn J. Albertsson 1976). Setið er því
litlu eldra en hraunlagið sem hvílir á
því og að öllum líkindum myndað á
sama hlýskeiði (4. mynd). Öll
eintökin sem við höfum skoðað úr
Búlandshöfða virðast tilheyra undir-
tegundinni siliqua (Portlandia arctica
siliaua).
I Saurbæ í Gilsfirði hefur jökul-
todda fundist í sjávarsetlögum frá
lokum síðasta jökulskeiðs (Guð-
rnundur G. Bárðarson 1921, Lovísa
Ásbjörnsdóttir og Hreggviður Norð-
dahl 1995). Skeldýr úr þessum lög-
um hafa verið aldursákvörðuð með
geislakolsaðferð og er aldur þeirra
II, 255±240 BP (Guðmundur Kjart-
ansson 1966, Lovísa Ásbjömsdóttir
og Hreggviður Norðdahl 1995).
Skeljarnar við Súluá og á Heynesi
virðast af nær sama aldri og þær í
Saurbæ (Ólafur Ingólfsson 1987).
Flestar jökultoddur í Saurbænum
virðast tilheyra undirtegundinni sil-
iqua (Portlandia arctica siliqua) eins og
áðumefnd eintök úr Búlandshöfða,
en fáein líkjast meira dæmigerðri jök-
ultoddu (P. arctica arctica).
í safni Náttúrufræðistofnunar Is-
lands em tvær skeljar (aðfærslu-
75