Náttúrufræðingurinn - 2002, Síða 76

Náttúrufræðingurinn
0,5
1,0
Ih
'(Ö
e
'O
0
2 1,5
<
2,0
2,5
Hlutfallslegur styrkur ðlsO
2 1 0-1-2
Saurbær -11.255 BP
Geiradalur, Súluá,
Heynes
Húsavíkurmyndun
(Tungukambur)?
Tungukambur, The
Húsavík Formation
Búlandshöfði
Breiðavík,
Svarthamarssyrpa
Breiðavík, The Svarthamar
Member
Breiðavík, Fossgilssyrpa
Breiðavík, The Fossgil
Member
Breiðavík,
Hörgamyndun
Breioavík, The Hörgi
Formation
Upphaf jökultoddu
Origin of Portlandia arctica
4. mynd. Uppruni jökultoddu (Portlandia arctica) og aldur í jarðlögum á Islandi,
ásamt línuriti yfir sveifiur ípyngd sjávar með tiiliti til súrefnissamsætanna lsO og uO.
Aldur jarðlaga er byggður á Jóni Eiríkssyni o.fl. (1990), línuritið á Raymo o.fl. (1990)
og tímasetning sveiflna á línuritinu á Chen o.fl. (1995).-The origin of Portlandia
arctica and ages in lcelandic deposits, with oxygen isotope curvefor the North-Atlantic.
The ages are based on Jón Eiríksson et al. (1990), the diagram on Raymo et al. (1990)
and the timescale on Chen et al. (1995).
númer 1108) úr jarðlögum við
mynni Geiradalsár í Króksfirði, en
þær fann Guðmundur Kjartansson
árið 1966. Jarðlög þessi eru trúlega
frá lokum síðasta jökulskeiðs og af
svipuðum aldri og sjávarsetlögin í
Saurbæ. Skeljarnar virðast báðar til-
heyra dæmigerðri jökultoddu (Port-
landia arctica arctica).
Súrefni og kolefni eru alltaf til
staðar í kalkskeljum sjávardýra og
þessi efni koma beint úr sjónum sem
lífveran lifði í. Hlutföll súrefnis og
kolefnissamsæta í kalkskeljum
ákvarðast af ástandi sjávar á ævi-
skeiði lífverunnar. Hlutföll súrefnis-
samsætanna lsO og 160 segja til um
hversu mikið af vatni jarðar er bund-
ið í ís. Þegar sjór gufar upp verður
meira eftir af þyngri samsætunni
(lsO) og úrkoma sem binst í ís verð-
ur tiltölulega létt, en í sjónum hækk-
ar hlutfallið milli lsO og 160. Á jökul-
skeiðum ísaldar hafa heimshöfin því
verið þung með tilliti til súrefnis-
samsæta. Á hlýskeiðum minnkuðu
jöklar, léttara vatn streymdi til sjávar
og 180/160-hlutfallið í höfunum
lækkaði. Á 4. mynd er línurit yfir
sveiflur í þyngd sjávar með tilliti til
þessara samsæta og þegar aldur ís-
lenskra jarðlaga með jökultoddu er
borinn saman við þetta línurit kem-
ur allvel í ljós að lögin eru öll við
áberandi kuldatoppa. Á öllum þeim
stöðum þar sem jökultodda hefur
fundist hér á landi hefur hún lifað í
köldum sjó framan við hopandi
jökla þar sem ferskvatnsíblöndun
var talsverð og því minni selta en að
jafnaði í hafinu. Mest er þetta áber-
andi í Breiðuvík á Tjörnesi þar sem
afbrigðið portlandica (Portlandia arct-
ica var. portlandica) er algengast. All-
mikil eðja hefur borist út í sjóinn
með vatni frá bráðnandi jöklum og
hann því verið gruggugur og botn-
inn mjög eðjuborinn. Fæðuframboð
og birta hafa því verið af skornum
skammti. Orka hefur hins vegar
ekki verið áberandi þáttur í um-
hverfinu, enda hefur set þetta víðast
sest til inni í fjörðum þar sem jöklar
náðu niður undir strönd. Við slíkar
aðstæður þrífast yfirleitt ekki marg-
ar tegundir skeldýra og því er jökul-
toddusamfélagið tegundasnautt.
Eftir að setlögin í Saurbæ í Gils-
firði, Geiradal í Króksfirði, við Súluá
í Melasveit, á Heynesi austan
Akraness og í Tungukambi á Tjör-
nesi mynduðust í lok síðasta jök-
ulskeiðs hefur jökultoddan horfið
frá landinu og dregið sig norður á
bóginn til núverandi útbreiðslu-
svæðis. Hún hefur ekki fundist hér á
landi í setlögum frá nútíma
(Holocene), en þau eru yngri en
10.000 ára.
UPPRUNI HÁARKTÍSKU
LINDÝRAFÁNUNNAR Á
GRUNNSÆVI
Elstu setlög sem jökultodda hefur
fundist í eru við Kaupmannahafnar-
höfða (Kap Kobenhavn) á Norður-
Grænlandi, en þau eru talin 2,45
milljón ára gömul (Leifur A. Símon-
arson o.fl. 1998, Funder o.fl. 2001).
Ásamt jökultoddu finnast í þessum
jarðlögum tegundir af ættkvíslum
sem eru taldar eiga uppruna sinn að
rekja til talsverðs dýpis. Má þar
einkum nefna hnytlur (Nucula),
toddur (Portlandia og Yoldiella), birð-
ur (Bathyarca), diska er tilheyra ætt-
76