Náttúrufræðingurinn - 1939, Blaðsíða 18

62 NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
immiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiiMiiiiiiiiiMiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiHiiiiiiiiiiiHiiiiiiiiiiiiiiiiH
hafa staðfest kenningu Aristotelesar. Nútíma-náttúrufræðingui
mundi komast svo að orði um mjólkina, að hún væri vökvi, sem
sérstakir kirtlar, svonefndir mjólkurkirtlar, kvendýra af spen-
dýraflokknum gefa frá sér á vissu tímabili í hvert skipti, eftir
að þau eignast afkvæmi. Hann mundi ennfremur benda á það, að
mjólkin sé einungis ætluð afkvæminu til næringar. Hún sé því
nákvæmlega sniðin eftir þörfum þess og innihaldi öll þau efni,
sem afkvæmið þarfnast til viðhalds og þroska, svo sem eggja-
hvítuefni, feiti, kolvetni, sölt o. m. fl.
Vér skulum nú athuga mjólkina ofurlítið nánar frá náttúru-
fræðilegu sjónarmiði og sjá hvar og hvernig hún myndast, hver
eru helztu einkenni hennar og hvert er hið eiginlega hlutverk
hennar.
Mj ólkurkirtlcbrnir.
Af kirtlum er til mesti fjöldi víðsvegar um líkamann og hafa
þeir afarmargvísleg og mikilvæg hlutverk að inna af hendi. Flest-
ir gefa þeir frá sér eitthvert sérkennilegt efni eða vökva. Er hér
jafnan að ræða um efni, sem nauðsynleg eru fyrir efnaskipti lík-
amans, eða þá um efni, sem líkaminn þarf að losna við. Þannig
stafa meltingarvökvarnir frá sérstökum kirtlum í munni, maga og
þörmum, þvagið verður til í nýrunum, svitinn í svitakirtlum húð-
arinnar o. s. frv.
Kirtlana má flokka eftir gerð þeirra. Sumir eru næsta ófull-
komnir, ógreinóttar eða lítið greinóttar pípur inn í vefinn. Aðrir
eru samsettir af mjög greinóttum pípum oft með ofurlitlum blöðr-
um á pípuendanum, svo að kerfið líkist mest vínberjaklasa. Af
slíkri gerð eru t. d. mjólkurkirtlarnir.
Mjólkurkirtla (mammae) hafa öll spendýr (mammalia). Eru
þeir eitt höfuðeinkenni þessa dýraflokks, enda dregur hann nafn
sitt af þeim. Koma kirtlarnir oftast greinilega í ljós á líkama kven-
dýrsins þegar það er fuilþroska. Á manninum nefnast þessi líf-
færi brjóst, á húsdýrum og æðri spendýrum júgur. Þar sem kirt-
illinn opnast út á yfirborðið, myndast dálítil tota, speni, og er þá
opið á enda spenans. Stundum eru mörg op á sama spenanum, hjá
manninum stundum allt að 25. Hjá kúnni aftur á móti sameinast
öll kirtilgöngin í júgurholinu; niður úr spenanum tekur svo við
spenaholið og úr því liggja ein göng út á yfirborðið, spenaopið (1.
mynd). Spenarnir eru til þess lagaðir, að afkvæmið sjúgi mjólkina
úr kirtlunum og fer því spenafjöldinn hjá hverri tegund nokkuð