Samvinnan - 01.06.1950, Blaðsíða 2

Stór kaupfélög eða smá?
REKSTURSÚTKOMA tveggja stærstu
kaupfélaga landsins, KEA og KRON, á
sl. ári, hefur gefið ýmsum tilefni til hugleið-
inga og ritgerða um stór félög og smá félög.
í a. m. k. einu blaði hefur verið bent á, að
nokkur smærri félaganna endurgreiði allt að
3% af arðskyldum viðskiptum til félags-
manna sinna, en eins og kunnugt er af
fregnum af aðalfundum stóru félaganna
tveggja, var ekki um endurgreiðslu að ræða
og gerði reksturinn á sl. ári ekki betur en
að standa undir lögboðnum greiðslum í vara-
sjóði og tryggingarsjóði. Þykir ýmsum þeirn,
er nú rita um samvinnumál í blöð landsins,
þetta vera sönnun þess, að hentara sé fyrir
kaupfélagsmenn á íslandi að hafa félög sín og
fyrirtæki smáfélög en ekki stórfyrirtæki því
að reynslan sýni á þennan hátt, að þau séu
til minni hagsbóta fyrir almenning og lakar
rekin en minni félögin. Þessi niðurstaða er
vægast sagt handahófskennd, enda engin til-
raun gerð til þess í skrifum þessum að bera
þá þjónustu, sem sum stóru félögin veita nú
meðlimum sínum, saman við athafnir rninni
félaganna, né heldur bera saman verðlagið á
hverjum verzlunarstað eða meta það, hver á-
hrif starfsemi kaupfélags á verzlunarstað hef-
ur liaft á verðlagsmálin á löngu tímabili. Þá
virðist það og einskis vert í augum þessara rit-
höfunda, að stóru kaupfélögin hafa ráðist
í þýðingarmiklar atvinnulegar framkvæmdir
og eru t. d. á Akureyri einn megin þáttur
heilbrigðs atvinnulífs og undirstaða efna-
legrar þróunar í bæ og héraði. Ef gera ætti
raunhæft mat á því, hvort hentara væri að
hafa stór félög eða smá á íslandi — þar sem
möguleikar eru fyrir hendi að starfrækja stór
fyrirtæki á annað borð — yrði að rannsaka
þessi atriði öll til hlýtar og gera sér Ijósa
þýðingu þeirra á löngu árabili. Endurgreiðsla
hinna ýmsu kaupfélaga til félagsmanna sinna
á einu ári þarf ekki endilega að vera neinn
algildur mælikvarði á rekstur fyrirtækjanna.
Há endurgreiðsla getur beinlínis merkt það,
aff verðlag í verzlunum hafi verið óþarflega
hátt. Þetta er samvinnumönnum nágranna-
landanna vel ljóst. Hafa forráðainenn brezku
samvinnusamtakanna oftlega bent á þetta
atriði og varað félagsstjórnir við því að fara
út á þá braut að keppa um háa endurgreiðslu
við ársuppgjör, og fremur hvatt til þess- að
félögin gerðu sitt til þess að lækka hið al-
menna verðlag og halda því í lágmarki.
ISKRIFUM þeim, sem fyrr getur, er eng-
in tilraun gerð til þess að kryfja mál til
mergjar, heldur er útkoma einstakra félaga á
einu ári gripin á lofti og nokkrum tölum
fleygt út í hringiðu stjórnmálabaráttu og
innanlandserja í því skyni, að því er virðist,
að gera öflugustu stoðir samvinnusamtakanna
í landihu tortryggilegar í augum samvinnu-
manna og annárra landsmanna. Verður
naumast ætlað, að svo handahófsleg vinnu-
brögð stofni til mikillar uppskeru, þótt við-
leitnin sé söm fyrir því. í þessu sambandi er
vert að minna á, hver var hugsjón þeirra
manna, er stóðu að stofnun þeirra kaupfé-
laga, er nú eru stærst í landinu og öflugust,
og einkum eru höfð að skotspæni í þessari
áróðurshríð. Skyldi það hafa verið draumur
Hallgríms Kristinssonar, að K. E. A. yrði
aldrei annað og meira en fátækt pöntunar-
félag, sem rétti viðskiptamönnum neyzluvör-
urnar yfir búðarborðið en léti sig engu
skipta atvinnulegar framkvæmdir, skipulagn-
ingu afurðasölunnar og önnur þau mál, er
horfa til heilla fyrir héraðsbúa og bæjar-
menn? Areiðanlega var þetta ekki hugsjón
hans. Hann mun hafa séð fyrir sér voldugt
samvinnufélag, sem veitti meðlimum sínum
fjölbreytta þjónustu á mörgum sviðum og
hefði skipulag samvinnurekstursins á fjöl-
mörgum fyrirtækjum og stofnunum. Að þessu
marki keppa samvinnumenn hvarvetna, ekki
aðeins hér á landi, heldur og í flestum
menningarlöndum heims. Þeir telja sam-
vinnusamtökunum engin hagsmunamál með-
lima sinna óviðkomandi og leitast alltaf við
að létta efnahags- og menningarbaráttu með
sífellt fjölþættari starfsemi samvinnuskipu-
lagsins. Þetta hefur alla tíð verið stefna sam-
vinnumanna, einnig hér á landi. Að þessu
marki kepptu þeir, sem fyrstir hófu merki
samvinnunnar á íslandi og að þessu marki
er keppt enn í dag. Það sýnist því harla fá-
víslegt, að ætla að meta réttmæti eða órétt-
mæti þessarar stefnu með því einu móti að
bera saman endurgreiðslu smárra félaga og
stórra á einu ári aðeins, og það á því árinu,
sem hefur verið einna erfiðast fyrir verzlun
og atvinnurekstur landsmanna nú um langa
hríð. Hér er ekki rúm til þess að ræða ýtar-
lega ástæður þess, að rekstursútkoma kaup-
félaganna—og allrar smásöluverzlunar í land-
inu — varð lakari á árinu 1949 en oftast áður.
Röktu forstjórar K. E. A. og KRON þær í
skýrslum sínum á aðalfundum félaganna, sem
birtar hafa verið félagsmönnum og í flestum
blöðum. Meginástæðan er sú, að með alls
konar ríkisafskiptum hefur nú um sinn verið
unnið gegn þeirri stefnu samvinnumanna,
að gera verzlunina hagkvæma fyrir almenn-
'ing. Hvers konar kostnaði hefur verið lilaðið
á verzlunina, ofan á hverja krónu raunveru-
legs kostnaðarverðs törunnar, hefur verið
bætt síhækkandi tollum, sköttum og kostnaði,
er leiðir af ríkiseftirliti og öðrum þáttum ó-
frjálsrar verzlunar. Álagningarprósenta er
ekki í lengur í samræmi við eðlilegan rekstur.
Fyrir allar þessar aðgerðir er nú svo komið,
að allri heilbrigðri verzlunarstarfsemi í land-
inu er hætta búin. Nú nýlega hefur af ríkis-
ins hálfu verið viðurkennt að sumt af ríkis-
afskiptunum væri óþarft og til byrði aðeins.
Afnám nokkurs hluta skömmtunarkerfisins
um s. 1. mánaðarmót var skref í rétta átt
eins og allt var í pottinn búið, en fleira þarf
að gera og margar og miklar leiðréttingar á
verzlunarskipulaginu öllu eru fyrir löngu
orðnar brýn nauðsyn. Þetta óréttlæti allt hef-
ur að ýmsu leyti bitnað harðast á þeim fé-
lögum, sem mest hafa umsvif, og er ekki
óeðlilegt að merkin komi einna fyrst í ljós
þar. En að því mun að sjálfsögðu reka, ef
ekki verður veruleg stefnubreyting í viðhorf-
inu til verzlunarmálanna, að öll verzlunar-
starfsemi, smá og stór, kenni þunglega þessa
skipulags. Er löngu augljóst, að með því er
stefnt til tortímingar en ekki uppbyggingar,
til ríkisverzlunar en ekki frjálsrar verzlunar.
ALMENNINGUR í landinu hefur metið
starfsemi kaupfélaganna á hverjum stað
eftir því, að hve miklu gagni þau og alls-
herjarsamtökin hafa orðið fyrir þegnana, en
ekki eftir því, hvort félagið er stórt eða lítið.
Er og aðstaða til verzlunar- og atvinnurekst-
urs mjög misjöfn á landinu og fávíslegt að
ætla sér að meta gagnsemi og rekstur félag-
anna á svo mjög einhliða hátt, sem gert hefur
verið í sumum þeim skrilum, sem hér hafa
verið gerð að umtalsefni. Fyrir því munu
landsmenn vega þessi skrif og finna þau létt-
væg. Þyngri á metunum er sú staðreynd, að
kaupfélögin eru nú hvarvetna í fararbroddi
í efnahagsbaráttu almennings, hvert eftir
sinni aðstöðu og möguleikum. Þannig hefur
stefnunni verið haldið fram á liðnum ára-
tugum, og þannig mun bezt vegna að stefnt
sé í framtíðinni.
f STUTTU MÁLI
Skömmtun
á vefnaðarvöru og skófatnaði var aflétt
hinn 1. júní. Á aðalfundum ýmissa kaupfé-
laga hafði verið bent á, að með því að út-
gefnir skömmtunarseðlar væru ekki í sam-
ræmi við vörumagn, og verzlanir hefðu sjálf-
ar sína undirskömmtun til viðskiptamanna,
væri skömmtunarkerfið óþarft og til byrði
aðeins. Hefur ríkisstjórnin með tilskipun
sinni viðurkennt þetta sjónarmið og létt
hvimleiðum kostnaði af verzluninni.
AMVINNAN
Útgefandi:
Samband íslenzkra
samvinnufélaga
Ritstjóri:
Haukur Snorrason
Afgreiðsla:
Hafnarstræti 87,
Akureyri Sími 166
Prentverk
Odds Björnssonar
Kemur út einu
sinni í mánuði
\rgangurinn kostai
kr. 25.00
44. árg. 6. hefti
Júní
1950