Samvinnan - 01.10.1950, Blaðsíða 10

Menntaðir Japanir hurfu frá eins
mörgum fornum lífsvenjum og nauð-
syn var til þess að tryggja iðnaðarlega
og hernaðarlega fullkomnun. Þessi
snögga breyting hafði truflandi áhrif
á þjóðina og skapaði óraunhæfar sjón-
hverfingar uni - möguleika Japana til
þess að ve'rða stórveldi, jafnframt því
sem fornum siðvenjum í samskiptum
þjóðarinnar við aðrar þjóðir var varp-
að fyrir borð.
Þessar mismunandi tegundir brjál-
æðis — nazismi, kommúnismi og jap-
anskur iinperíalismi, — eru afleiðing-
ar af þeim áhrifum, sem þjóðir, sem
áttu sterka menningu fyrir, urðu fyr-
ir frá vísindunum. Ahrifin í Asíu eru
enn á byrjunarstigi og í Afríku eru
þau naumast byrjuð enn. Það er þess
vegna allsendis ólíklegt, að veröldin
endurheimti skynsemi sína og rétt
mat á hlutunum í náinni framtíð.
Framtíð vísindanna, eða öllu held-
ur framtíð mannkynsins, verður und-
ir því komin, að hægt verði að hafa
hemif á þessum truflandji áhrifum
þangað til þjóðir þær, er hlut eiga að
máli, hafa fengið tíma til þess að
samhæfast breytingunni og liinni nýju
vísindaöld. Ef slík samhæfing reyn-
ist ógerleg, mun menningarþjóðfélag-
ið hverfa og vísindin verða þá að-
eins óljós minning eða sögusögn. I
forneskju voru vísindi ekki greind frá
kukli og svo kann að fara að upp
renni nýtt „forneskju“-tímabil, sem
lítur svipað á málin.
HÆTTAN ER alls ekki fjarlæg.
Hún vofir yfir á næstu árum.
En ég er hér ekki að ræða um svo
nærtæk atriði, ég er hér að íhuga þetta
vandamál á breiðara grundvelli, eða
með öðrum orðum: Getur þjóðfélag,
sem er grundvallað, eins og okkar
þjóðfélag er, á vísindalegri tækni, öðl-
ast þá staðfestu og lífsmöguleika, sem
mörg þjóðfélög höfðu fyrr á öldum,
eða hlýtur það að þróa með sér
sprengimettaða krafta, sem splundra
því og eyðileggja það? Þessi spurn-
ing leiðir okkur út fyrir svið vísind-
anna, að réttlætistilfinningum og sið-
fræðilegum kenningum og að ímynd-
unarríkum skilningi á fjöldasálfræð-
inni (mass psychology). Þetta síðast
nefnda atriði hafa pólitískir kenni-
meistarar óverðskuldað sniðgengið.
Látum okkur fyrst líta á mat okkar á
réttu og röngu. Eg vil skýra það með-
einföldu dæmi. Til eru þeir, sem telja
nær því syndsamlegt að reykja tóbak,
en flestir þeirra eru ekki í snertingu
við vísindin.
Þeir, sem nær þeim standa, líta
venjulega þannig á, að tóbaksreyk-
ingar séu livorki dyggð né löstur. En
þegar ég heimsótti Nobels-verksmiðju,
þar sem heil fljót af glyceríni renna
eins og væri vatn, varð ég að skilja
allar eldspýtur eftir áður en ég fékk
inngöngu í verksmiðjuna, og það var
augljóst, að reykingar þar inni voru
í sannleika meira en syndsamlegar,
þær voru stórskaðleg heimska.
ETTA ATRIÐI skýrir tvennt: í
fyrsta lagi, að vísindin hafa til-
hneigingu til að gera mat okkar á
réttu og röngu yfirborðlegt og jafn-
vel lieimskulegt, og í öðru lagi, með
því að skapa nýtt umhverfi, skapa
vísindin líka nýjar skyldur, sem vel
geta verið samhljóða þeim, sem varpað
hefur verið fyrir borð. Heimur, sem
á mikið af vatnsefnissprengjum er ó-
líkur heimi, sem á strauma af nytro
glýceríni, verknaður, sem skaðlaus
mundi vera á einum stað, getur á
öðrum verið stórhættulegur. í hinum
nýja heimi vísindanna er því þörf nýs
rnats á því, hvað er rétt og hvað rangt,
sem er annars eðlis en það, sem komið
hefur til okkar frá fortíðinni. En það
er ekki auðvelt, að gefa hinu nýja
mati þann kraft, að það haldi og forði
því, að verkmaður, sem áður var tal-
inn skaðlaus, en er nú hættulegur,
verði framkvæmdur, og slíku tak-
marki verður vissulega ekki náð á
skömmum tíma.
Lítum þá á siðfræðisetningarnar.
Þar er mikilvægast að gera sér greiri
fyrir hinum nýju hættum og gera sér
ljóst, hvaða siðfræðikenningar eru
líklegastar til þess að draga úr þeim.
Fyrst blasir það við augum, og er
mikilverðast, að heimurinn er nú
fremur ein heild en hann hefur
nokkru sinni verið áður, og þjóðfé-
lög, sem heyja styrjöld, hafa betri að-
stöðu til þess að framkvæma eyðilegg-
ingu hjá nágrannanum — og sjálfum
sér — en nokkru sinni fyrr. Valdaað-
staðan hefur öðlast nýja þýðingu. Vís-
indin hafa stóraukið vald mannsins,
þótt á því séu takmarkanir. Aukið
vald ber með sér aukna ábyrgð. En
það ber líka í skauti sér hættuna á
uppskafningslegu sjálfstrausti, sem
aðeins er hægt að lialda í skefjum með
því að minna á það sífellt, að maður-
inn er ekki óskeikull.
ARKVERÐUSTU vísindagrein-
ar síðari tíma hafa verið eðlis-
fræði og efnafræði. Náttúrufræðin
er fyrst nú að byrja að keppa við þær.
En áður en langt um líður verður
sálfræðin — sérstaklega fjöldasálfræð-
in — talin hin mikilverðasta vísinda-
grein frá sjónarmiði mannlegrar vel-
ferðar. Það er augljóst, að þjóðir eign-
ast mismunandi hugarástand, sem
mest ber á hverju sinni, eftir kring-
umstæðum þeim, er þær lifa við. Sér-
hvert hugarástand skapar sitt siðfra'ði
lega mat. Nelson flotaforingi kenndi
mönnum sínum þessa siðfiæði: Segið
satt, skjótið beint, og hatið alla Frakka
eins og þeir væru djöfullinn sjáifur.
— Síðast talda atriðið var tekið með
af því að Englendingar voru Frökk-
um reiðir fyrir að hafa veitt Banda-
ríkjamönnum lið í frelsisstríði þeirra.
Shakespear lætur Hinrik V. segja:
Ef pað er synd að girnast heiður,
er ég syndugastur allra manna.
Þetta er sú siðfræði, sem er í fylgd
með útþenslukenndri heimsvalda-
stefnu. „Heiðurinn“ fer hér eftir því,
hversu mörgu saklausu fólki er hægt
að slátra. Margar syndir hafa hlotið
fyrirgefningu á altari „föðurlandsást-
arinnar“. A hinn bóginn verður al-
gert valdaleysi til þess að menn meta
auðmýkt og undirgefni sem hina
mestu mannkosti. Upp úr þeim jarð-
vegi spratt stóismi Rómverja og
meþódistatrúin meðal fátækra Eng-
lendinga snemma á nítjándu öld. F.n
þegar tækifæri er til byltingar, þyk-
ir harðneskjulegt hefndarréttlæti hin
rétta siðfræði.
Á liðnum öldurn hefur ekki önnur
aðferð til þess að innræta mönnum
góða siði verið viðurkennd en prédik-
un og kennsla. En þessi aðferð hefur
mjög rniklar takmarkanir. Það er
alkunnugt, að synir presta standa
sjaldan ofar öðru fólki að þessu leyti.
Þegar vísindin hafa náð tökum á
þessu máli, verða nýjar aðferðir tekn-
ar upp. Þá verður vitað, hvaða kring-
umstæður skapa hvert liugarástand,
og hvaða hugarástand hvetur menn
10