Samvinnan - 01.07.1957, Blaðsíða 16

Þingeyskur Miinchhausen
Þættir af Jóni ména
Eftir Jón Sigurðsson, Yztafelli
Jón méni og hundurinn Kári.
I.
Ég lieí' fengið þakkir mætra manna
fyrir það að ég minntist „Bagga-
Sigga“ sem heimildarmanns að þætti
nokkrnm, er Samvinnan birti. Bjarni
Thorarensen telur að ekki sé að
undra þó upp vaxi „kvistir kynleg-
ir“ úr jarðvegi íslenzkra þjóðarkjara
á liðnum öldum. Bagga-Siggi var einn
þessara kræklóttu og kynlegu kvista,
er runnu upp af góðum ættarrótum í
hretviðrum harðbýllra lífskjara.
Þjóðeðli okkar er fjarlægt allri
múgsefjun, þar sem hver eltir annan
í blindni. íslendingar hafa aldrei
verið hjarðsæknir né lestrækir.
Lengstan tíma þjóðaræfinnar liefur
hver fjölskylda einangrast í strjálbýli,
hver og einn mótast af sinu sérstæða
umhverfi, oftast við þá harðneskju,
sem knýr hvern að bjarga sér eins og
bezt gengur, og Itezt hentar við hans
aðstæður, eigi aðeins að fleyta fram
lífinu, heldur einnig að bjarga við
sínum sálrænu sérkennum, hvötum
og liæfni. Hin örðuga lílsbarátta og
hin margbreyttu og misjöfnu ævikjör
knúðu fram hina kynlegu kvisti, hina
sérkennilegu karla og kerlingar, sem
við hinir rosknu munum svo marga
og margar. En þessi sérkennilegi
þjóðlífs gróður er að hverfa. Þjóðin
mótast meir í sama mótinu. Kjörin
jafnast, einangrun minnkar, og skól-
arnir og almenn menntun slípar agn-
úa og sérkenni.
Ég held það væri þess vert að rit-
aðar væru sögur sérkennilegra manna,
víðsvegar af landinu. Myndir þeirra
væru mótaðar, svo sem með orðum
má, meðan þeir eru enn þá við líði,
sem þá muna.
Hér fer á eftir þáttur um einn slík-
an. Fyrir nærfellt 40 árum var ég við
barnakennslu í Bárðardal, einn vetur.
Þar var þá hent allmikið gaman að
rosknum manni er þar hafði lengi
verið í vinnumennsku til og frá. Mér
voru sagðar eftir honum sögur sem
fyllilega jafnast við sögur Munch-
liausens greifa. Enginn var hann þó
greifi, heldur olbogabarn mannfélags-
ins frá fæðingu. Nokkrar af sögum
hans ritaði ég þá upp, og geymast
blaðasneplarnir. Fyrir nokkru fékk ég
bréf frá gömlum Bárðdælingi, Tóm-
asi Sigurtryggvasyni, bónda að Björk
í Grímsnesi sem nú er látinn, þar er
ágæt lýsing af manni þessum. Ræðst
ég nú í að smíða þáttinn og er efni-
viðurinn frá okkur Tómasi að jöfnu.
II.
Hann hét Jón Jónsson. Kenninöfn
átti hann tvö. Ýmist nefndur „Jón
Méni“ eða Jonni „mjói“, og greindu
þau hann frá hans mörgu nöfnum.
Jón Méni var fæddur að Björgum í
Kinn, 6. júní 1851. „Skauzt hann inn
í ættir landsins, utanveltu hjóna-
bandsins“ eins og nafni lians, Jón
Hrak. Faðirinn, hálfgerður umrenn-
ingur, flakkaði meðal annars um með
bækur, er hann las á heimilum, fólki
til skemmtunar, komst aldrei svo hátt
að nefnast húsmaður, hvað þá bóndi,
í hreppsbókum síns tíma. Móðir Jóns
hét Anna. Eftir að hún komst af ó-
magaaldri var hún alla sína tíð vinnu-
kona, fyrst með Jón litla í eftirdragi,
síðan sjálfstæð um lníð, en að lokum
var hún í „eftirdragi“ Jóns sonar síns,
svo sem síðar mun að vikið. Anna
giftist aldrei og átti Jón engin syst-
kini, eða nákomin ættmenni í grennd
við sig nokkurn tíma um ævina, nema
móður sína.
Jón var fyrstu æviárin á Björgum,
eða öðrum bæjum nyrst í Köldukinn.
En ungur að árum, innan við tvítugt,
réðist hann vinnumaður til sr. Bene-
dikts Kristjánssonar í Múla. Þá bjó
Sigurbjörn Jóhannsson, skáld, að
Fótaskinni. Svo virðist, sem Jón hafi
þá þegar verið búinn að vinna sér
orðsporið um sjálfhælni. Þá virðist
einnig að hann hafi verið tekinn við
sínu aðalstarfi, er hann hafði hvar
sem hann var í vist, geymslu kúa og
sauða á sumrum. Á þetta benda vísur
eftir Sigurbjörn í Fótaskinni, er
fylgdu Jóni síðan.
Vísurnar eru þessar:
Kemur „Méni“ kúnum frá,
kraftar réna, hlaupi á spretti.
Digurt klénann meta má
móti spena á blauðum ketti.
Kom „sá Mjói“ kaupstað úr,
kuldinn dró allt afl úr honum.
Orku sljóa meta má
móti rófu á kattbleyðonum.
Hér kemui' fram almenningsálitið
á Jóni, þveröfugt við hans eigin sög-
ur. Er varla að efa, að Sigurbjörn
hefur ort svo vegna þess að honum
hafa ofboðið sögur Jóns af kröftum
hans og karlmennsku. Hér koma
einnig fram bæði viðurnefnin, er
honum fylgdu síðan.
Úr Múla fluttist Jón suður í Bárð-
ardal, og var þar í vinnumennsku á
ýmsum bæjum meðan kraftarnir ent-
ust. Fyrst mun hann hafa verið hjá sr.
Jóni Austmann, er flutti úr Halldórs-
16 SAMVINNAN