Samvinnan - 01.12.1960, Blaðsíða 11

Birta yfir dánum manni
Rektor Háskólans Þorkell Jóhannesson frá Syðra Fjalli
í Aðaldal, andaðist 31. október 65 ára að aldri. Þessa
merka manns, gáfna hans, ættar og fræðimennsku, var að
makleikum minnst virðulega í blöðum landsins. Yfir
öllum myndum í minningagreinum um hinn dána mann
var óvenjuleg birta. f fátæklegum umbúðum prentaðs
máls átti þetta fyrirbæri vel við. Birtan yfir myndum
Þorkels rektors var einskonar endurskin af gáfum hans,
skapgerð og æfistarfi. Þorkell var fæddur og alinn upp
í fallegu héraði á ættarsetri í Aðaldal í Þingeyjarsýslu.
Frændur hans eru á öðrum hverjum bæ í þessari frjó-
sömu og fögru byggð. Þar voru góðir búþegnar mann
fram af manni. Sumir í fremstu röð hinna heimamennt-
uðu skálda í Þingeyjarsýslu, eða snjallir rithöfundar.
Einhuga leiðtogar og liðsmenn samvinnuhreyfingarinn-
ar meðan hún var á bernskuskeiði í landinu. ÖIl þessi
aðstaða mótaði Þorkel Jóhannesson, þroskaferil hans og
æfistarf. Faðir hans Jóhannes Þorkelsson hafði erft
ættargarðinn eftir föður sinn sem talinn er fyrirmynd og
söguhetja í skáldskap Guðmundar Friðjónssonar. Jó-
hannes á Fjalli vildi vera og varð merkis bóndi og fræði-
maður í fornum stíl. Ungur gekk hann í Möðruvalla-
skóla. Þar voru kennarar hans tveir af kunnustu fræði-
mönnum landsins, Þorvaldur Thoroddsen og Benedikt
Gröndal. Báðir hafa þeir minnst Jóhannesar í æfiminn-
ingum sínum mjög lofsamlega, en ekki mun þar getið
fleiri skólabræðra. Þessir Möðruvallakennarar voru
kröfuharðir um þá menn sem beir veittu viðurkenningu,
þeir virtu og viðurkenndu, gáfur, fræðaþrá, festu og yfir-
lætisleysi þessa lærisveins úr Aðaldal. Heima í sveit’nni
reyndist Jóhannes á þann veg sem kennarar hans höfðu
spáð. Hann var traustur bóndi og leiðtogi. Hjá honum
þótti ungum mönnum gott að vera, því að heimilis-
bragurinn var hlýr og bóndinn lagði stund á að fræða
vistmenn sína með þroskandi orðræðum við borðhald
og vinnu. Á Svðra Fjalli var bókakostur mikill en forðabúr
hjá Kaupfélagi Þingeyinga á Húsavík. Jóhannes Þor-
kelsson sameinaði flesta eðlisþætti hinna velmenntu og
sjálfstæðu bænda fyrri alda. í húsi hans var fullkomið
samræmi á milli öruggra starfshátta og bókmennta. Jó-
hannes tók virkan þátt í ö'lum þáttum þjóðlífsins, bú-
skap, félagsmálum, bókfræði og ritstörfum meðal ann-
ars sinnti hann nokkuð hinni úrslitalausu deilu um upp-
runa Eddu kvæðanna.
Börnin á Fjalli voru fjögur einn sonur og þrjár dætur.
Öll mannvænleg og fús að vinna að ættargarðinum.
Þorkell fetaði i spor föður síns og frænda, og gerðist
fjölmenntaður sveitamaður, gagnfræðingur frá Akur-
eyri, stoð og stytta foreldra við búskapinn í mörg ár.
Nátengdur sveit og sýslu en með hugann hálfan við bækur
og fræðimennsku. Honum stóð til boða að erfa garð og
aðstöðu föður síns en hann gat líka helgað krafta sína
fræðimennsku og bókmenntum. Að lokum valdi hann
síðari leiðina varð 27 ára heimalesinn stúdent. Síð-
ar norrænumaður í Háskólanum. Doktor í íslandssögu.
Prófessor og Háskólarektor. Hann giftist góðri konu
Hrefnu Bergsdóttur úr Borgarfirði, þau mynduðu nýtt
Syðra Fjall, fallegt heimili vafið gróðri undir veggjum
Háskólahallarinnar, þangað leituðu nemendur Þorkels
úr stærsta skóla landsins. Þeir fundu í heimili rektors
hjónanna hlýjan andblæ hressandi þjóðmenningar, þeim
andblæ höfðu ungir menn í Þingeyjarsýslu áður kynnst á
heimili foreldranna í Aðaldal.
Þorkell gerðist athafnamikill andans maður í höfuð-
staðnum og bjó þar bæði að miklum heimafengnum
þroska og fræðimannanámi. Hann veitti samvinnu-
hreyfingunni mikinn stuðning með því að vera í nokkur
ár ritstjóri Samvinnunnar og forstöðumaður Samvinnu-
skólans. í öllu starfi var þjóðarsagan megin áhugamál
hans og viðfangsefni. Þorkell var upphafsmaður þeirrar
lengi vanræktu framkvæmdar að rita sögu íslendinga á
þann hátt að verkið væri þjóðinni sæmandi. Hafði Þor-
kell mikla forystu um það mál, og ritaði auk þess erfið-
asta þátt þeirrar sögu svo vel að lengi mun þar búa við
fyrstu gerð.
Á 20. öldinni hefur gætt tveggja viðhorfa um sögurit-
un. Annars vegar nýr og lítt ruddur vegur, lýsing at-
vinnuhátta og f jármála. Hins vegar persónusaga. Þorkell
beitti báðum þessum aðferðum með skarpskygni og hóf-
semi. Hann gerðist hér á landi brautryðjandi að sögu-
ritun um hinn óþekkta hermann, sem nýtur nú meiri og
meiri viðurkennin^ar í nútíma sagnfræði ritum og er
minnst á viðeigandi hátt undir sigurboga nútíma menn-
ingar. Samhliða nýjum leiðum kunni Þorkell vel að
meta gildi persónusögunnar og vann á síðustu árum æv-
innar að hetjusö*rum skörunga aldamótatímans St. G.
St. og Tryggva Gunnarssonar.
Þorkels Jóhannessonar mun lengi minnst jafnt í átt-
högum hans og frænda<rarði í Þingeyrjarsýslu og í fræði-
manna fylkingu Háskólans í Reykjavík. Hvar sem Þor-
ke’l kom vissu allir sem til þekktu að þar fór góður
íslendingur, tryggur vinur hinna dreifðu byggða og sögu-
fræða í Háskólanum í Reykjavik. Það verður ætíð bjart
yfir nafni og minningu Þorkels Jóhannessonar í sveit
sjálfmenntaðara þingeyinga og snjöllustu fræðimanna í
höfuðstaðnum.
Jónas Jónsson frá Hriflu.
SAMVINNAN 11