Samvinnan - 01.02.1968, Blaðsíða 28

SIGURÐUR A. MAGNÚSSON:
ÍSLAND Á
ALÞJÓÐAVETTVANGI
FullveldisræSa í Háskóla íslands 1. des. 1967
Þó það megi virðast með
ólíkindum, þegar horft er á
ísland samtímans, þá eru ekki
nema tæpir þrír áratugir eða
minna en hálfur mannsaldur
síðan ísland lá svo langt útá
hjara veraldar, að hingað var
leitað undan skarkala og vit-
firring heimsins á svipaðan
hátt og írsku munkarnir höfðu
gert fyrir komu norrænu
landnemanna. Af seinni tíma
pílagrímum er enska skáldið
Wystan Hugh Auden sennilega
kunnastur, enda hefur hann
túlkað vonir sínar og vonbrigði
með eftirminnilegum hætti:
En reynsla hans varð samt sú,
að jafnvel á þessu afskekkta
útskeri Atlantshafs hefði jazz-
inn og hið alþjóðlega filmbros
numið land:
Og þó! Vera má að ævintýra-
eyjan hafi verið hilling, en
hér var þó enn afdrep fyrir
þe;m stríðu stormum sem geis-
uðu víða um heim á þessum
árum, ekki sízt í löndum
Evrópu. Við höfum að undan-
förnu rifjað upp þessa liðnu
friðsældardaga í fróðlegri kvik-
mynd um hernámsárin og að-
draganda þeirra. Þar kemur
einkar ljóslega fram hve
ósnortnir íslendingar voru í
raun og veru af stormum hins
stóra heims, enda þá víðsfjarri
alfaraleiðum.
Segja má að fyrsta alvarlega
áminningin um hinn hroll-
kalda veruleik, sem þokaðist
æ nær hinu friðsæla eylandi,
hafi verið málaleitun þýzkra
stjórnvalda í marz 1939 um
lendingarleyfi á íslandi til
handa flugfélaginu Lufthansa,
sem hafði á prjónunum áætl-
anir um reglubundnar flug-
ferðir yfir hafið. Þeirri mála-
leitun var kurteislega en af-
dráttarlaust hafnað af þáver-
andi forsætisráðherra, Her-
manni Jónassyni, og mun þessi
einurð hins afskekkta kotríkis
hafa vakið talsverða athygli
víða erlendis.
Síðan skall á önnur heims-
styrjöld og við lifðum róttæk-
ustu og afdrifaríkustu alda-
hvörf íslandssögunnar með
hernámi Breta 10. maí 1940 og
síðan hersetu Bandaríkja-
manna frá júlímánuði 1941. ís-
land varð aldrei samt land
eftir þær hamfarir, enda fóru
einnig í hönd þau gleðilegu
kaflaskipti sögunnar, að ís-
lendíngar tækju formlega og
að fullu við beim réttindum
sem beir höfðu tryggt sér 1.
desember 1918, gerðust full-
vnlda og sjálfstætt ríki á al-
bjóðavettvangi með öllum þeim
hættum. kvöðum og virðingum
sem slíkri stöðu fylgja.
Þegar á allt er litið var
sennilega afdrifaríkasta af-
leiðing seinni heimsstyrjaldar
fyrir íslendinga sú, að stór-
veldin gerðu sér alltíeinu fulla
grein fyrir hernaðarlegu mik-
ilvægi landsins. Hið unga og
rvopnaða lýðveldi hóf þannig
feril sinn í veröld sem var
harla óvægin við hernaðarlega
þýðingarmikla staði, ekki sízt
ef þar var lítið um innlendar
varnir. Enda leið ekki á löngu
eftir lok styrjaldarinnar áður
en Bandaríkjamenn báru fram
óskir um hernaðarleg afnot
landsins til 99 ára, þráttfyrir
skýlaus ákvæði í sáttmálanum
frá 1941 þess efnis að Banda-
ríkin yrðu á brott af íslandi
með allan herafla sinn strax
að ófriði loknum. Bandaríkin
báru fram óskir sínar um 99-
ára-samninginn 1. október
1945, og átti hann að taka til
þriggja hernaðarlega mikil-
vægra staða, Keflavíkur,
Reykjavíkur og Hvalfjarðar.
íslenzk stjórnvöld synjuðu
beiðni Bandaríkjamanna sem
létu málið kyrrt liggja um sinn,
enda voru þá kosningar í að-
sigi hérlendis, og þótti hyggi-
legt að halda herstöðvamálinu
utanvið stjórnmálabaráttuna.
í ljósi þess sem gerzt hefur
á liðnum tveimur áratugum get
ég ekki stillt mig um að vitna í
fullveldisræðu sem Gunnar
Thoroddsen hélt af svölum Al-
þingishússins á vegum stúd-
enta 1. desember 1945. Þá
sagði hann meðal annars:
„Þótt það veldi, er verndina
tekst á hendur, sé vinveitt oss og
heiti því að forðast íhlutun um
stjórn landsins, liggja í leyni
margvíslegar hœttur fyrir sjálfs-
forrœði, þjóðerni, tungu, siðferð-
isþrek, hugsunarhátt, álit þjóðar-
innar út á við. Hersvœðin og þeir
útlendu herflokkar, er hefðu
gœzlu stöðvanna á hendi, yrðu
auðvitað utan við landslög og rétt
vor íslendinga. íslenzk yfirvöld
gœtu þar engum lögum fram kom-
ið, íslenzkir dómstólar ekki dœmt
mál þessara manna, islenzkir
borgarar, er teldu á hlut sinn
gengið, ekki náð rétti sínum nema
eftir milliríkja leiðum. íslendingar
gœtu ekki farið frjálsir ferða
sinna á þessum slóðum, þeir
þyrftu leyfi útlendinga til um-
ferðar um sitt eigið land. Þegar
hagsmunir verndarans og vilji fs-
lands rœkjust á, eru allar líkur
til að herveldið réði, en vilji fs-
lands yrði að víkja. Þjóðerni vort
yrði í hœttu, tungan fyrir erlend-
vm áhrifum, frekar en hollt mœtti
teljast. Siðierðið í valtara laai
eins oa jafnan, þar sem erlendir
sf.ríðsmenn eiga stundardvöl.
Óivrirsjáanleg eru þau áhrif, sem
sjálfstœðisvitund, sjálfstœðis-
kennd bjóðarinnar yrði fyrir. Vit-
vvd bjóðar um, að hún ráði sjálf
oa ein landi sínu og málum öll-
vm.. blœs henni i brjóst sjálfsvirð-
ingu, árœði, framfarahug, örvar
bana til stórra átaka. Meðvitund
þjóðar vm. að hún ráði eigi sjálf
allri œttjörð sinni, sé háð að
einhverju leyti valdboði annarra,
verkar sem deyfilyf á þessar
fornu oa nýju dvagðir. Áhrifin
iit á við yrðu ekki eftirsóknar-
verð. Erlend ríki munu tœplega
telja það land fullvalda nema að
vafni til, sem Ivti á friðartimum
herstjórn annars ríkis með er-
lev.da herstöð í sjálfri höfuðborg
sinni. Utanrikisstefna vor hlyti að
verða háð vilja verndarans . . .“
Þessi ummæli sín ítrekaði
Gunnar Thoroddsen nálega
orðrétt tæpu ári síðar í um-
ræðum á Alþingi 21. september
1946 um Keflavíkursamninginn
sem veitti Bandaríkjamönnum
afnotarétt af Keflavíkurflug-
velli til 6Í/2 árs til millilend-
inga vegna hernámsins í
Þýzkalandi. Þá tók Gunnar
Thoroddsen jafnvel enn dýpra
í árinni og sagði meðal annars:
„Málaleitunin um herstöðvar af
hálfu Bandaríkjanna var gersam-
lega ósamrœmanleg sjálfstœði ís-
lands. Og mín skoðun er sú, að til
lítils hafi þá verið skilnaðurinn
við Dani og stofnun lýðveldisins,
ef skömmu síðar hefði átt að gera
slíka skerðingu á sjálfstœði okk-
ar. . . . Þœr raddir og óskir hér
á landi sem vildu herstöðvar hafa
verið kveðnar niður í eitt skipti
fyrir öll. Málstaður þjóðarinnar
sigraði.“
Og enn ítrekaði Gunnar
Thoroddsen afstöðu sína í um-
ræðum á Alþingi 5. október
1946 með þessum orðum m.a.:
„Ég taldi og tel að herstöðvar
erlends ríkis í landi voru vœru
ósamrýmanlegar sjálfstœði þess.
fsland svaraði herstöðvarkröfunni
neitandi. Bandaríkin kváðust láta
málið niður falla í bili. Það er
önnur afleiðing þessa samnings-
frumvarps, og herstöðvakröfurnar
eru niður fallnar fyrir fullt og
allt.“
Annar þingmaður Sjálfstæð-
isflokksins, Sigurður Bjarna-
son, tók mjög í sama streng á
þessum árum. Eftir að Kefla-
víkursamningurinn hafði verið
gerður 7. október 1946, sagði
hann meðal annars í ræðu 1.
desember sama ár:
„Ég leyfi mér að staðhœfa:
Skugganum, sem hvíldi yfir full-
veldisfagnaði vorum 1. desember
í fyrra, hefur verið eytt. Allur
erlendur her verður á brottu frá
íslandi innan örfárra mánaða.
Það eru íslendingar sem hafa
sigrað í þessu máli.“
Því rifja ég upp þessar um-
sagnir nú, að þær leiða í Ijós
bjartsýnina og sjálfstraustið
sem íslendingar áttu í frum-
bernsku lýðveldisins, og svo
vegna hins að orð Gunnars
Thoroddsens voru næsta spá-
mannlega mælt, einsog síðar
skal nánar vikið að.
Keflavíkursamningurinn 1946
var eitt mesta hitamál ís-
lenzkra stjórnmála á fyrstu
árum lýðveldisins og varð upp-
haf þeirrar sálsýki sem um
árabil einkenndi skrif íslenzkra
dagblaða um samskipti ís-
lands og Bandaríkjanna. Að
vísu ber að hafa í huga, að
kalda stríðið var í algleymingi
á þessum árum og skefjalaus
Því Evrópa er fjarri, og einnig þá raunveruleikinn.
Við öræfa- og söguhefð landsins þeir kaupa sér dvöl,
sem dreymir sitt líf vera í óþökk, til einskis,
og andlitin fölu, sem böl
of heitra tálkossa tærði, á þess öræfum laugast.
Því hvergi á vor samtimi vé þau, er allir unna.
Vor æska ekki neina staðhelgi, verndaðan reit.
Og fyrirheitið um ævintýraeyna
er eingöngu fyrirheit.
24