Samvinnan - 01.02.1968, Blaðsíða 30

skal hann þá falla úr gildi tólf
mánuðum síðar. Hvenœr sem at-
burðir þeir verða, sem 5. og 6.
grein Norður-Atlantshafssamn-
ingsins tekur til, skal aðstaða sú,
sem veitt er með samningi þess-
um, látin í té á sama hátt. Meðan
aðstaðan er eigi notuð til hernaö-
arþarfa, mun ísland annaðhvort
sjálft sjá um nauðsynlegt viöhald
á mannvirkjum og útbúnaði eða
heimila Bandaríkjunum að annast
þaö.“
‘ Það hefur semsé frá önd-
verðu verið viðurkennt af öll-
um aðiljum, að þátttaka ís-
lands í Atlantshafsbandalaginu
fæli ekki í sér neina kvöð til
að leyfa hersetu hérlendis á
friðartímum, enda beinlínis
tekið fram, að svo skuli ekki
vera.
Herseta Bandaríkjamanna á
íslandi er því tímabundin og
miðast við það að mjög ófrið-
lega horfi í heiminum. Kóreu-
stríðið var beint tilefni þess
að herlið var sent hingað vor-
ið 1951, og síðan hefur á ýmsu
gengið í heimsmálunum. Bylt-
ingin i Ungverjalandi og Súez-
stríðið haustið 1956 eru sögð
hafa valdið því, að herinn var
ekki kvaddur héðan þá, enda-
þótt meirihluti þjóðarinnar
hefði látið í ljós skýlausa ósk
um það í undangengnum þing-
kosningum, og var það eina
skiptið sem herstöðvamálið var
beinlínis lagt undir dóm ís-
lenzkra kjósenda. Síðan hefur
þessu máli sáralítið verið
hreyft, nema hvað æskulýðs-
samtök þriggja stjórnmála-
flokka hafa lagt fram tillögur,
misjafnlega skilmerkilegar, um
brottflutning bandaríska hers-
ins og einhver þeirra mælt með
þjálfun íslenzks mannafla til
að takast á hendur gæzlu
mannvirkja og tækja á Kefla-
víkurflugvelli og víðar.
Nú er að sönnu vandasamt
að segja til um það með óyggj-
andi rökum, hvenær telja beri
friðvænlegt í heiminum, en
mér finnst satt að segja vera
farið að kveða við þann tón í
seinni tíð á íslandi, ekki sízt
hjá málgögnum og málpípum
ríkisstjórnarinnar, að ástandið
sem ríkti á árunum 1946—51,
þegar hér var ekki herafli,
heldur bara tæknifræðingar,
eigi ekki afturkvæmt, og samt
var kalda stríðið í hámarki á
þeim árum. Og þá vaknar sú
spurning, hvort hér sé þegar
komin ein áþreifanleg afleið-
ing hersetunnar: menn séu
orðnir henni svo vanir, að þeir
geti ekki hugsað sér ísland án
erlends herafla, hvernig sem
viðrar í alþjóðamálum — eða
með öðrum orðum: sjónarmið-
in sem túlkuð voru af hvað
mestum þrótti af Gunnari
Thoroddsen, Sigurbirni Einars-
syni og fleirum fyrir tveimur
áratugum séu orðin algerlega
úrelt eða hafi beinlínis um-
hverfzt í andstæðu sína með-
al ráðamanna þjóðarinnar. Við
verðum semsagt að spyrja okk-
ur þeirrar spurningar í römm-
ustu alvöru, allir íslendingar:
Er það ósk okkar eða fyrirætl-
un að hafa hér á landi erlend-
ar herstöðvar um aldur og ævi?
Sé ekki þannig í pottinn búið,
hlýtur það að vera krafa okk-
ar allra, að leiðtogar þjóðar-
innar og þá fyrst og fremst
ríkisstjórnin taki til gagn-
gerrar rannsóknar, hvernig
málum sé háttað nú og skýr-
greini fyrir þjóðinni, hvenær
megi vænta þess að hið erlenda
herlið hverfi af íslenzkri grund.
Það væri alls ekki úr vegi að
þetta yrði gert af íslands hálfu
í sambandi við þá endurskoð-
un á sjálfum Norður-Atlants-
hafssáttmálanum sem fram á
að fara að rúmu ári liðnu í
sambandi við 20 ára afmæli
hans. Yrði það áreiðanlega
mörgum íslendingum óvænt
gleðiefni, ef íslenzk stjórnar-
völd hefðu þá manndóm í sér
til að leggja fram raunhæfar
tillögur með tilliti til þeirra
gerbreyttu aðstæðna sem nú
ríkja í heiminum.
Ég sagði fyrr að orð Gunnars
Thoroddsens, þau er hann lét
falla á þessum degi fyrir 22 ár-
um, hefðu verið spámannlega
mælt, enda má segja að allt
sem hann varaði við þá hafi
komið fram — nema það að
bandarísk herstöð yrði í sjálfri
höfuðborginni. Skal ég nú
reyna að leiða rök að því.
Einsog ég vék að, er það vís-
ast ein af afleiðingum herset-
unnar, að menn eru farnir að
sætta sig við hana eða bein-
línis æskja hennar, hvernig
sem heimsmálum sé háttað,
afþví við græðum á henni. Hér
er bæði þjóðerniskennd, sjálfs-
virðing og siðferðisþrek farið
veg allrar veraldar. Þarvið
bætast víðtæk spillingaráhrif
sem hafa grafið um sig kring-
um herstöðina sjálfa og sýkt
útfrá sér. Herstöðin hefur í
senn orðið okkur stórkostleg
féþúfa og gróðrarstía allskyns
glæpastarfsemi, sem óþarft er
að rekja hér, svo kunn sem hún
er orðin. Um það er lýkur
verða þeir orðnir okkur dýrir
peningarnir sem við höfum
haft uppúr hermanginu.
Hin erlenda herstjórn er ut-
anvið íslenzk landslög, einsog
Gunnar Thoroddsen spáði,
þannig að í vissum málum er
mjög erfitt fyrir íslendinga að
ná rétti sínum, ef í odda skerst.
í hæstaréttardómi nr. 130/1961
segir svo:
„Várnarsamningur milli lýðveld-
isins fslands og Bandaríkjanna á
grundvelli Norður-Atlantshafs-
samningsins jrá 5. maí 1951 og við-
bótarsamningur um réttarstöðu
liðs Bandaríkjanna og eignir
þeirra frá 8. maí s. á., sem lög-
festir voru með lögum nr. 110/1951,
geyma eigi ákvœði, sem ráða megi
af, að herstjórn Bandaríkjanna á
íslandi skuli hlíta lögsögu ís-
lenzkra dómstóla um skipti sin
við aðilja hér á landi, og eigi er
fyrir hendi að alþjóðalögum
regla, er selji herstjórnina undir
lögsögu islenzkra dómstóla um
skipti sín við menn, er hún rœð-
ur hér til starfa."
Þannig má segja að íslend-
ingar séu í vissum greinum
annars flokks borgarar í sínu
eigin landi. Þeir þurfa einnig
leyfi útlendinga til umferðar
um tiltekna staði síns eigin
lands. Það blasir til dæmis við
nálega hverjum íslendingi sem
flýgur landa á milli og nálega
öllum erlendum ferðamönnum
sem hingað koma flugleiðis og
hafa viðdvöl í höfuðstaðnum,
því hvorki verður ekið inná né
farið útaf aðalflugvelli íslend-
inga nema undir eftirliti og
með leyfi bandarískra herlög-
regluþjóna. Er þetta samboðið
sjálfstæðri þjóð? Erum við
raunverulega orðnir svo langt
leiddir, að við finnum ekki
lengur fyrir þessu?
Óþarft ætti að vera að rekja
sjónvarpsmálið sæla enn einu
sinni og benda á þann full-
komna undirlægjuhátt ís-
lenzkra ráðamanna sem það
leiddi í Ijós. Sennilega mundi
engin löggjafarsamkunda í lýð-
frjálsu menningarríki láta
bjóða sér það sem Alþingi ís-
lendinga tók með þegjandi
þögninni í sambandi við af-
greiðslu þessa máls. Slík er orð-
in niðurlæging þeirrar sögu-
frægu og virðulegu stofnunar.
Og hvernig er háttað loforði
hinna bandarísku hernaðaryf-
irvalda um að takmarka send-
ingar dátasjónvarpsins við
herstöðina og nánasta ná-
grenni hennar? Sendingar þess
ná enn til Reykvíkinga og þétt-
býlisins við Faxaflóa, og ís-
lenzk stjórnvöld láta einsog
ekkert sé. Ætli því séu ekki
einhver takmörk sett, hvað
sjálfstæð þjóð má láta bjóða
sér ánþess að glata tilverurétti
sínum? Svo mikið er víst, að
ekki hafa íslendingar áunnið
sér virðingu eða lof Banda-
ríkjamanna með framferði
sínu, því það er satt sem Sig-
urbjörn Einarsson sagði fyrir
19 árum: „En sá smánar vin
sinn, sem óvirðir sjálfan sig í
viðskiptum við hann.“
Kannski koma áhrif herset-
unnar á íslendinga fram með
hvað áþreifanlegustum og á-
takanlegustum hætti í frammi-
stöðu þeirra á alþjóðavett-
vangi. „Utanríkisstefna vor
hlyti að verða háð vilja vernd-
arans,“ sagði Gunnar Thorodd-
sen. Lítum nánar á það. Áður
er minnzt á viðbrögð íslend-
inga við málaleitun Þjóðverja
um lendingarleyfi 1939, og á
það má minna, að hernámi
Breta var einnig formlega mót-
mælt, þó vitanlega væru flest-
ir íslendingar fegnir því eins-
og málum var þá komið í
Evrópu. Eftir að íslendingar
hófu þátttöku í störfum Sam-
einuðu þjóðanna eru mér
einkum í huga tvö mál, sem
vöktu heimsathygli á einarðri
afstöðu íslendinga. Þessi mál
voru deila Grikkja og Breta
um Kýpur og Alsír-stríðið. í
báðum tilvikum lögðust íslend-
ingar á sveif með lítilmagn-
anum, og voru þó bæði Bretar
og Frakkar bandamenn þeirra
í NATO. Ég var starfandi hjá
Sameinuðu þjóðunum, þegar
þessi mál voru á döfinni, og
minnist þess með gleði og
stolti, að afstaða kotríkisins
til voldugra bandalagsþjóða
vakti í senn undrun og aðdá-
un. Við höfðum hvorki týnt
siðferðisþrekinu né sjálfsvirð-
ingunni þá. Enn má nefna
landhelgisdeiluna við Breta
sem náði hámarki 1958, en lauk
að vísu heldur lágkúrulega
1961. Síðan er liðinn tæpur
áratugur, og á þeim tíma má
segja að íslendingar hafi orð-
ið algerlega uppiskroppa með
sjálfstæð viðhorf í alþjóða-
málum. Kveður svo rammt að
þessu að þeir hafa ekki einu
sinni haft í sér mannrænu til
að standa við hlið annarra
Norðurlanda, ef það fól í sér
árekstur við sjónarmið banda-
rískra stjórnvalda. Þetta kom
fram fyrir örfáum dögum þeg-
ar íslendingar greiddu atkvæði
gegn því að Peking-stjórnin
settist í sæti Kína hjá Sam-
einuðu þjóðunum, en önnur
Norðurlönd, Bretland og Frakk-
land studdu að sjálfsögðu þetta
augljósa réttlætismál. Svipaða
sögu er að segja um Víetnam-
stríðið. Nálega öll lýðfrjáls
menningarríki Evrópu hafa
mótmælt framferði Banda-
ríkjamanna í Víetnam, sem að
sumu leyti líkist sóðalegustu
aðförum nazista, en frá ís-
lenzkum stjórnvöldum heyrist
hvorki hósti né stuna. Þó má
26