Samvinnan - 01.06.1968, Blaðsíða 21

um slíkt samstarf hafa þegar
verið teknar, og undirbúningur
er hafinn. Reyndar er þegar
fyrir hendi nokkurt fram-
leiðslusamstarf á takmörkuð-
um sviðum, sem hefur gefið
reynslu er sýnir, að slíkt sam-
starf er framkvæmanlegt ef
Táknmynd aj NAF-skipinu sem
kemur hlaöið varningi til sam-
vinnufélaganna á Norðurlöndum.
menn vilja. Og viljinn er fyrir
hendi — á því er ekki nokkur
vafi.
Og það er þannig sem mál-
in hafa þróazt undangengin
fimmtíu ár, og að svo komu
má snúa aftur að því takmarki,
sem stofnendurnir settu sér í
samþykktum Nordisk Andels-
forbund:
„Þegar samstarfið hefur náð
því marki, sem sett hefur ver-
ið, má auka starfsemina og
hefja rekstur ræktunarstöðva,
skipaútgerð og iðnrekstur eftir
því sem aðalfundur kveður
nánar á um.“
Lars Lundin.
ERLENDUR EINARSSON:
SAMVINNU-
HREYFINGIN
I. „Treður á foldarvör"
Þegar þetta er skrifað í byrj-
un maímánaðar 1968, er hafís
landfastur við Norðurland. Eitt
af samvinnuskipunum, m/t
Stapafell, er teppt vegna haf-
íss á Raufarhöfn. Við Aust-
firði er óvenjumikill hafís, og
hefur hann færzt suðvestur
með ströndinni og er nú kom-
inn suður á móts við Horna-
fjörð. Mikið frost hefur verið
norðanlands, og menn bera
kvíðboga fyrir framgangi bú-
fjárins, en sauðburður er nú að
hefjast. Veturinn hefur verið
harður, og stórtjón hefði hlot-
izt af, ef ekki hefði reynzt unnt
að tryggja bændum fóðurbæti,
en innfiutningur hans hefur
verið meiri en nokkru sinni
fyrr frá s.l. veturnóttum.
Hafísinn, þessi forni fjandi
íslendinga, minnir þjóðina á
þá staðreynd, að hún býr við
yztu höf. Það sem af er þess-
ari öld hefur hafísinn að mestu
látið þjóðina í friði. Menn áttu
yfirleitt ekki von á því, að
hafís gæti ógnað afkomu fólks
í mörgum byggðarlögum. Þjóð-
in hefur lifað í vellystingum
undanfarin ár, og hvert happ-
ið á fætur öðru, hagstæðir
markaðir fyrir útflutningsaf-
urðir, mikill afli og góðæri til
landsins, hefur orkað á þjóð-
ina sem einskonar víma. En nú
er „ballið búið“, og það er eins
og hafísinn, sem „treður á fold-
arvör", árétti þá miklu alvöru,
sem þjóðin stendur nú frammi
fyrir.
Á síðari hluta aldarinnar
sem leið voru mikil harðæri
hér á landi. Lá hafís löngum
landfastur við Norðurland.
Fjöldi fólks missti þá trú á
landið og leitaði betri afkomu
í fjarlægum löndum. Hófust
þá fólksflutningar til Vestur-
heims. En íslendingar höfðu
fyrr þurft að þola margar
þrautir og þungar. Þeir voru
enda langtum fleiri, sem
treystu á framtíðina í land-
inu, þótt óáran og erlend
stjórn syrfi að afkomu al-
mennings. Þess vegna var um
að gera að snúa vörn í sókn,
og þjóðin eignaðist á þessum
árum marga afburðamenn á
sviði félags- og framfaramála.
Án efa eru það hugsanir þess-
ara forystumanna og fólksins,
sem trúði á landið sitt þrátt
fyrir erfiðleikana, sem endur-
speglast í þessum ljóðlínum úr
kvæði Hannesar Hafsteins um
hafísinn:
„Öllum hafís verri er hjartans
ís,
er heltekur skyldunnar þor.
Ef hann grípur þjóð, þá er
glötunin vís,
þá gagnar ei sól né vor.“
Það var á hafísárum aldar-
innar sem leið, að fyrsta kaup-
félagið á íslandi, Kaupfélag
Þingeyinga, var stofnað, árið
1882, að Þverá í Laxárdal í
Suður-Þingeyjarsýslu. Það er
engin tilviljun að fyrsta kaup-
félagið var stofnað í Þingeyj-
arsýslu. í þeirri sýslu voru
margir afburðamenn á sviði
félagsmála, og auk þess átti
fólkið í sýslunni m. a. mikilla
hagsmuna að gæta vegna harð-
inda og hafíss að ná fram um-
bótum í verzlunar- og við-
skiptamálum sínum.
Þingeyingar og aðrir, sem
fylgdu fljótt í kjölfarið, fóru
leið samstarfs og samvinnu.
Með því að taka höndum sam-
an í skipulegu félagsformi sam-
vinnu náðu þeir fljótt ótrú-
legum árangri í því að bæta
lífsafkomu fólksins. Samstarf-
ið og samvinnan gerði byggð-
arlögin að stærri og sterkari
einingum, bæði inn á við og
út á við. Viðskiptakjörin bötn-
uðu stórlega. Hærra verð
fékkst fyrir búvörurnar, sem
fólkið framleiddi, með niður-
skurði milliliða, og jafnframt
lækkaði verð innfluttra vara
af sömu ástæðum. Það varð
þannig tvöfaldur hagnaður af
samvinnustarfinu.
Það er því staðreynd, að þeg-
ar kaupfélögin komu til sög-
unnar í lok 19. aldar og um
aldamótin, verður mikil breyt-
ing til hins betra. Ný þáttaskil
verða í verzlunarmálunum. ís-
lendingar eru að byrja að taka
verzlunina í sínar hendur.
Breytingarnar má þakka bæði
kaupfélögunum og íslenzkum
kaupmönnum, sem þá fóru
einnig að láta til sín taka í
verzlunarmálunum.
II. Burðarásar í byggðar-
lögunum
Eftir því sem atvinnulífið
þróaðist hér á landi með vax-
andi verkaskiptingu og tækni,
reis upp atvinnurekstur í land-
inu. Fyrirtæki voru stofnsett á
sviði verzlunar og framleiðslu.
Allt fram á 20. öldina voru
verzlanir helztu fyrirtækin.
Verzlanirnar keyptu fram-
leiðsluvörurnar og fluttu út og
önnuðust innflutning á neyzlu-
vörum. Bæði framleiðsla og
innflutningur var þá fábreytt-
ur. Þegar Danir ráku hér verzl-
unina í skjóli dönsku einokun-
arinnar, fluttist hagnaðurinn
af verzluninni, sem þá var til-
tölulega mikill miðað við fólks-
fjölda, til Danmerkur. Og það
var ekki fyrr en íslendingar
voru farnir að taka verzlunina
í sínar hendur, að innlend f jár-
myndun í þessum atvinnu-
rekstri átti sér stað. Með til-
komu þilskipanna hófst hér
sjávarútvegur og fór þá oft
saman rekstur verzlunar, út-
gerðar og fiskvinnslu.
Þegar kaupfélögin komu til
sögunnar, tóku þau víða smám
saman stóran hluta af verzlun-
inni í sínar hendur. Vegna
þess að félögin uxu upp úr
bændajarðvegi, beindist þjón-
usta þeirra fyrst og fremst að
þeirra tíma höfuðatvinnuvegi
þjóðarinnar. Félögin tóku til
sölumeðferðar landbúnaðaraf-
urðir bænda og stofnsettu síð-
ar meir vinnslustöðvar fyrir
landbúnaðinn. Félögin urðu
því fljótlega viðskiptamiðstöðv-
ar í bæjum og kauptúnum fyr-
ir sveitir landsins.
Með vaxandi sj ávarútvegi,
þegar kemur fram á 20. öld-
ina, byrja kaupfélögin í aukn-
um mæli að taka til sölu sjáv-
arafurðir og annast vinnslu
sjávarafurða. Með tilkomu
frystihúsanna, en kaupfélögin
og Sambandið höfðu á sínum
tíma forgöngu um uppbygg-
ingu þeirra úti á landsbyggð-
inni vegna kjötfrystingarinn-
ar, jókst þátttaka félaganna í
vinnslu og sölu sjávarafurða.
Á mörgum stöðum á landinu
kom það í hlut kaupfélagsins
á staðnum að taka við starf-
rækslu fiskfrystihúss eða fisk-
vinnslustöðvar, þegar aðrir að-
ilar höfðu hætt slíkri starf-
semi. Þegar atvinnumál kaup-
túna voru í hættu var kaup-
félaginu beitt fyrir vagninn.
Félagsfólkið átti þá mikið í
húfi og ákvað að nota samtök
sin til þess að halda uppi at-
vinnu. Til að létta félagsmönn-
um þennan margþætta at-
vinnurekstur í þágu landbún-
aðar og sjávarútvegs lagði fé-
lagsfólkið félögunum til fjár-
magn gegnum innlánsdeildir
og með stofnsjóðsinnstæðum,
enda þótt slíkt hrykki víða
skammt, þegar um meiriháttar
fjárfestingar var að ræða.
Eftir að starfsemi Sam-
bandsins kemur í alvöru til
sögunnar upp úr 1917, þróast
málin þannig að félögin verða
smám saman burðarásar
byggðarlaganna víða á land-
inu. Þessir burðarásar reynd-
ust víðast hvar ómetanlegir
fyrir atvinnuuppbygginguna í
byggðarlögunum til lands og
sjávar. Akureyri og Eyjafjörð-
ur er gleggsta dæmið í þessum
efnum. í samvinnustarfinu
skapaði fólkið sjálft ótrúlega
mikið afl til átaka á ýmsum
sviðum, oft við erfiðar aðstæð-
ur. Samstarfið stækkaði
byggðarlögin. Af reynslu fyrri
ára lagði fólkið mikið upp úr
því ákvæði samvinnulaganna,
að ekki var unnt að flytja
eignir samvinnufélags úr hér-
aði ef kæmi til félagsslita.
Þegar rætt er um íslenzkan
21