Samvinnan - 01.06.1968, Blaðsíða 23

Þegar þessi aðaleinkenni eru
athuguð kemur berlega í ljós,
að í samvinnufélögunum er
það ekki (hagnaðarvonin af
fjármagninu, sem er aðaldrif-
fjöðrin, heldur trúin á lýð-
ræðislegt og frjálst samstarf,
sem á að tryggja sanngjarnt
verð fyrir þjónustu og við-
skipti, með því að tekjuafgang-
ur er endurgreiddur í hlutfalli
við viðskipti hvers félags-
manns.
Nú er það svo, að sjálft fé-
lagsformið er ekki út af fyrir
sig nein trygging fyrir góðum
rekstrarlegum árangri. Þar
kemur svo ótalmargt annað til
greina. Samstaðan um félagið
skiptir miklu máli og þá áhugi
félagsmanna. Stjórnun félag-
anna skiptir nú orðið meira
máli en flest annað. Stjórnun-
armál í hinu margbrotna og
að mörgu leyti erfiða ástandi
þjóðlífsins eru orðin heil vís-
indagrein. Hinar stóru iðnað-
arþjóðir Vestur-Evrópu tala nú
mikið um „stjórnunarskarð"
(management gap) í sam-
anburði við Bandaríkin. Hvað
mœtti þá segja um okkur ís-
lendinga? Og hvernig er að-
staðan í þessum efnum úti í
byggðarlögunum hér á landi?
Vantar ekki lækna, presta og
kennara í mörg byggðarlög? Er
þá nokkur furða, þó ekki sé
auðvelt að £á sérmenntaða
menn í stjórnunarfræðum til
að takast á hendur fram-
kvæmdastjórnarstörf í dreif-
býlinu hér á landi? Svo ekki
sé talað um ríkjandi aðstæður
í rekstri flestra fyrirtækja nú
á tímum.
Hvað sem öllu þessu líður, þá
er það eigi að síður staðreynd,
að félagsform samvinnufélag-
anna hentar sérstaklega vel á
íslandi. Það hefur sagan sýnt.
Félögin hafa verið burðarásar
byggðarlaganna. Það þurfa
þau að halda áfram að vera,
þrátt fyrir breytingarnar sem
orðið hafa í þjóðlífinu. Nútím-
inn með hina miklu fjölbreytni
í verzlun og viðskiptum krefst
stærri eininga. Það verður því
að stækka kaupfélögin. í dreif-
býlinu gerist það með því að
minni félög sameinast þeim
stærri. í þéttbýlinu þarf launa-
fólkið að skipa sér í sveit sam-
vinnustarfsins í ríkara mæli.
Um leið og lögð er áherzla
á félagsmálahlið samvinnu-
starfsins, má aldrei gleyma því,
að samvinnufélögin eru fyrir-
tæki og hlíta sömu lögmálum
um rekstrarafkomu og önnur
félagsform, svo sem einkarekst-
ur eða hlutafélög. Samvinnu-
félög verða að geta sýnt
rekstrarhagnað. Þau verða að
geta byggt upp eigið fjármagn
með rekstrinum. En ágóði af
rekstri samvinnufélaga endur-
greiðist félagsmönnum í hlut-
falli við viðskipti.
Það er athyglisvert að kynna
sér hugmyndir brautryðjenda
samvinnufélaganna á öldinni
sem leið um þýðingu þess, að
félögin gætu verið sem mest
fjárhagslega sjálfstæð. í bréfi,
sem Torfi í Ólafsdal skrifar
stjórn Kaupfélags Þingeyinga,
dags. 1. febrúar árið 1893, seg-
ir svo:
„Þér viljið heyra mína mein-
ingu um stefnubreytingu kaup-
félaganna. Ég vil þá að kaup-
félögin hætti við að fá hinar
útlendu vörur að láni. Þau
verða að fara að kaupa þær
fyrir borgun út í hönd og í
því skyni verða þau smám
saman að eignast allmikið
veltufé. Allir félagsmenn verða
því að leggja fram nokkurn
skerf til þess í byrjun og bæta
ávallt við hann, svo verzlunin
geti aukizt. Félögin verða að
hætta að lána vörurnar innan-
lands, þær verða að borgast út
í hönd með vörum eða pening-
um. Þau verða að hætta að éta
jafnóðum upp allan verzlun-
arágóðann, með því að láta
hann allan koma fram í verð-
inu á vörunum. Þau verða að
setja sama verð á vörurnar og
kaupmenn setja, en verja
hagnaðinum, sem þá kemur
fram, eða nokkru af honum,
til þess að eignast veltufé.
Kaupfélögin verða líka að
reyna að láta eigin menn
starfa fyrir þau innanlands og
utan.
í félagi Dalamanna hefi ég
borið fram tillögu um að
breyta stefnu félagsins í þá
átt, sem ég hefi bent á að
framan, og var nefnd sett til
að íhuga málið . . . Til bráða-
birgða hafa Dalamenn sam-
þykkt að leggja 4% á vörur
sínar, auk nauðsynlegs kostn-
aðar, og rennur það gjald í
varasjóð.“
Ýmsir halda því fram, að
almenningshlutafélög þurfi að
rísa upp hér á landi til þess
að leysa ýmis stærri verkefni.
Ekki skal gert of lítið úr því,
að slíkt félagsform geti átt
rétt á sér, þegar um er að
ræða framkvæmd á sérstökum
verkefnum. Menn verða þó að
gera sér grein fyrir því, að
efnahagsaðstæður í landinu
verða að vera þannig, að ein-
hver von sé til þess, að rekstur
slíkra félaga geti gengið áfalla-
laust. Um slíkt er vart að ræða
í dag, eins og efnahagsástand-
ið er. Það hefur skort og skort-
ir í dag traust á gjaldmiðli
þjóðarinnar. Hér á landi hefur
gætt of mikilla sjávarfalla í
efnahagsmálunum. Mikil höpp
til sjávarins í stórauknum afla
og hækkandi markaðsverði,
sérstaklega árin 1963, 1964 og
1965, orkuðu eins og stór-
straumsflóð. Svo byrjaði að
fjara út árið 1966 og hélt
áfram 1967. Fyrirtæki og ein-
staklingar steyttu á grunni og
sumir strönduðu. Óvíst er
hvernig gengur að koma mörg-
um á flot.
Tilraunir þær, sem gerðar
hafa verið með stofnun al-
menningshlutafélaga hér á
landi undanfarið, hafa ekki
gefið góða raun. Vera má að
efnahagsástandið hafi valdið
hér nokkru um. í ýmsum grein-
um, svo sem verzlun, afurða-
sölu, afurðavinnslu og iðnaði,
hefur það sýnt sig, að félags-
form samvinnufélaga hentar
mjög vel á íslandi. En þegar
efnahagsmálin fara úr bönd-
unum og fjarar undan atvinnu-
rekstrinum, skal engan undra
þótt áhrifanna gæti einnig hjá
samvinnufélögunum.
Ég tel að menn ættu að geta
verið sammála um það, að
samvinnufélögin sem burðar-
ásar byggðarlaganna hafi haft
ómetanlega þýðingu fyrir ís-
lenzkt efnahagslíf. Ég tel einn-
ig, að ísland þurfi að byggja
upp sem sterkasta slíka burð-
arása. Þar hafa samvinnufé-
lögin mjög þýðingarmiklu
hlutverki að gegna. Þau verða
hins vegar að aðlaga sig
breyttum tímum og aðstæðum.
Þess vegna eru skipulagsmál
félaganna og Sambandsins nú
á dagskrá.
IV. Framtíðarstefnan
í samvinnumálum
Eins og kunnugt er, þá er
framtíðarstefnumörkun sam-
vinnufélaganna mjög til um-
ræðu um þessar mundir. Sam-
vinnuhreyfingin verður stöð-
ugt að endurskoða stefnu sína
og skipulag með tilliti til þeirra
miklu breytinga, sem eiga sér
stað í þjóðlífinu.
Hinn mikli óstöðugleiki í
efnahagsmálum þjóðarinnar
gerir stefnumörkunina miklu
erfiðari en ella. Áætlanir all-
ar um fjárfestingu og uppbygg-
ingu hafa því miður reynzt of
haldlitlar á undanförnum ár-
um af þessum sökum. Áætlan-
ir, sem gerðar eru í dag, kunna
á sama hátt að reynast óviss-
ar, ef eins mikil sjávarföll eiga
sér stað í efnahagsmálunum
eins og raun hefur orðið á
undanfarin ár.
Eigi að síður verður sam-
vinnuhreyfingin að marka sér
ákveðna stefnu. Eins og mér
koma málin fyrir sjónir, sýn-
ist mér að framtíðarstefnan
hljóti að markast í eftirfarandi
höfuðdráttum:
I. Verksvið samvinnufélag-
anna verði takmarkaðra
en verið hefur.
II. Verksviðið verði skýrt
mótað.
III. Lögð verði áherzla á að
fá sem víðtækasta sam-
stöðu um stefnu og verk-
svið.
Rétt er að gera sér nokkru
nánari grein fyrir verksviði
samvinnufélaganna. Ég tel, að
flokka megi það niður í 5 aðal-
flokka:
1. Vörudreifingu
2. Afurðasölu og afurða-
vinnslu
3. Iðnað
4. Samgöngur (vöruflutninga
fyrst og fremst)
5. Fræðslu- og félagsmála-
starfsemi.
Vörudreifingin
Hér er um að ræða einn að-
alþáttinn í starfsemi sam-
vinnufélaganna. Taka verður
upp nýtt skipulag í vörudreif-
ingunni, m. a. með eftirfar-
andi:
a. Takmörkun vöruflokka,
sem verzlað er með. Leggja
ber áherzlu á nauðsynja-
vörur svo og rekstrarvör-
ur félagsmanna.
b. Stöðlun verði komið á
vörutegundir og vörumerki.
c. Ákveðin innkaupa- og
sölupólitík verði skýrt
mörkuð.
d. Verzlunarhúsnæði og inn-
réttingar verði staðlað,
eftir því sem við verður
komið.
e. Komið verði upp stór-
mörkuðum í þéttbýlinu.
f. Samvinnufélögin verða að
skipuleggja stórdreifingu
(mass distribution), er mið-
ist við íslenzkar aðstæður.
Afurðasalan
Frá upphafi kaupfélaganna
hefur afurðasalan verið einn
af meginþáttum í starfsemi fé-
laganna. Það sem ber að leggja
höfuðáherzlu á í sambandi við
afurðasöluna er aukin vinnsla
og nýting undir ströngu gæða-
eftirliti. Skipuleggja verður
uppbyggingu sláturhúsanna
með hagkvæmnissjónarmið
fyrir augum.
Varðandi sjávarafurðir, en
starfsemi á því sviði hefur far-
ið vaxandi hjá samvinnufélög-
unum á undanförnum árum,
hlýtur hreyfingin að endur-
skoða núverandi skipulag.
Samvinnufélögin, sem hafa
23