Samvinnan - 01.06.1968, Blaðsíða 25

JÚNAS H. HARALZ:
HLUTVERK
SAMVINNU-
HREYFINGARINNAR
Hvaða hlutverki gegnir sam-
vinnuhreyfingin hér á landi á
síðari hluta tuttugustu aldar-
innar? Hvaða hlutverki getur
hún gegnt og ætti hún að
gegna? Spurningar sem þessar
hljóta að vera ofarlega í huga
allra þeirra, sem þátt taka í
samvinnuhreyfingunni og fyr-
ir hana starfa. Vegna þýðingar
samvinnuhreyfingarinnar í ís-
lenzku athafnalífi og þjóðlífi
yfirleitt snerta þessar spurn-
ingar þó jafnframt alla lands-
menn. Svör við þeim verða að
sjálfsögðu, þegar allt kemur
til alls, aðeins gefin af sam-
vinnumönnum sjálfum, þeim
sem með þátttöku sinni og
starfi munu móta hreyfinguna
og stefnu hennar á næstu ár-
um og áratugum. En þegar
þau svör verða gefin, er þó
álit þeirra, sem utan hreyfing-
arinnar standa, ekki þýðing-
arlaust, og er þetta afsökun
þess og skýring, að þessar lín-
ur eru ritaðar samkvæmt
beiðni ritstjóra Samvinnunn-
ar.
Heita má, að samvinnuhreyf-
ingin hafi á sínum tíma sprott-
ið upp úr íslenzkum jarðvegi
sem svar við þeim vanda, sem
nýir verzlunar- og búskapar-
hættir sköpuðu íslenzkri
bændastétt, og hafi ekki fyrr
en að nokkrum tíma liðnum
tekið að leita sér erlendra
hliðstæðna og fyrirmynda. Nú
á dögum getum við einna bezt
skilið þýðingu samvinnuhreyf-
ingarinnar fyrir þróun íslenzks
landbúnaðar og verzlunar með
því að virða fyrir okkur ástand
landa, sem enn eru á svipuðu
þróunarstigi og við vorum fyrir
80 árum, en þar sem þau skil-
yrði, er hér á landi skópu sam-
vinnuhreyfinguna, hafa ekki
reynzt vera fyrir hendi. En
miklum árangri fylgir jafnan
sú áhætta, að menn geri sig
ánægða með að njóta þeirrar
aðstöðu, sem hann skapar,
hreiðri um sig í skjóli hans í
stað þess að svipast um eftir
nýjum stefnumiðum. Sérhverri
hreyfingu, og þá ekki síður
þe:'m sem miklum árangri hafa
náö, er því nauðsynlegt, að
endurskoða stöðu sína æ ofan í
æ og leggja fram hinar erfiðu
spurningar um eðli sitt og til-
gang af einbeitni og hlifðar-
leysi.
Það hefur verið grundvallar-
atriði í starfsemi samvinnu-
h’-eylingarinnar jafnt hér á
landi sem annars staðar, að
meginmarkmið hennar væri að
tryg.gja meðlimum sínum sem
bezt viðskiptakjör og sjá þeim
fyrir annarri þjónustu á sem
hagkvæmastan hátt. Að þessu
leyti er markmiðið í starfsemi
samvinnuhreyfingarinnar ann-
að en í einkarekstri, þar sem
markmiðið beinlínis er að
beita fjármagni á þann hátt,
að það gefi sem mestan arð í
aJra hönd. En í reynd verður
þó mismunurinn ekki eins mik-
ill og í fljótu bragði mætti
ætla, vegna þess að einka-
reksturinn getur við venjuleg-
ar aðstæður því aðeins náð
góðum arði af fjármagni sínu,
að hann geti boðið hagstæð
viðskiptakjör og góða þjónustu,
og samvinnuhreyfingin getur
því aðeins tryggt meðlimum
sínum góð viðskiptakjör og
þjónustu, að hún beiti því
fjármagni, sem hún hefur yf-
ir að ráða, á þann hátt, að það
skili sem mestum arði. Þýðing
samvinnuhreyfingarinnar hef-
ur í rauninni ekki verið bein-
línis fólgin í þessum mun meg-
inmarkmiða hennar og einka-
rekstursins. Hún hefur verið
fólgin annars vegar í því, að
samvinnuhreyfingin hefur í
sumum greinum getað beitt
haganlegra skipulagi en einka-
reksturinn og þannig náð meiri
framleiðni, og hins vegar að
hún hefur, einnig í sumum
greinum, betur en einkarekst-
urinn eða bein opinber afskipti
hafa megnað, getað hamlað
gegn myndun einokunarað-
stöðu einstakra fyrirtækja eða
samstarfi margra fyrirtækja
til að mynda slíka aðstöðu og
einnig getað sameinað marga
smáa framleiðendur og skap-
að þeim þannig sterkari mark-
aðsaðstöðu en þeir annars
hefðu haft.
í vörudreifingu almennt og í
afurðasölu bænda sérstaklega
hefur samvinnuhreyfingin get-
að hagnýtt sér kosti stórrekstr-
ar og víðtækrar skipulagning-
ar innan atvinnugreina, þegar
einkareksturinn oft á tíðum
var bundinn við starfsemi
smárra fyrirtækja, sem ekki
gátu náð víðtæku samstarfi sín
á milli. í sumum löndum, og
þá ekki sízt Bandaríkjunum,
hefur einkareksturinn þó ver-
iö þess megnugur að leysa slíkt
verkefni af hendi á sviði al-
msnnrar vörudreifingar og
gerbreyta verzlunarháttum til
tstra skipulags svo að segja á
hverjum áratug án þess að
áhrifa samvinnuhreyfingar-
innar hafi þar gætt í veruleg-
um mæli nema í vissum
hlutum landsins. Sömu þróun-
ar hefur í vaxandi mæli gætt í
Evrcpu á undanförnum ára-
tugum.
Áhrifa samv.'nnuhreyfingar-
innar gegn myndun einokun-
araðstöðu hefur gætt bæði í al-
mennri verzlunarstarfsemi og
einnig sums staðar beinlínis í
því að taka upp framleiðslu í
greinum, þar sem einokunar
gætti. Öflug starfsemi stórra
verzlunarfyrirtækja hefur í
Bandaríkjunum, og í vaxandi
mæli í Evrópu, hins vegar
reynzt árangursrík vörn gegn
myndun einokunaraðstöðu
framleiðenda, og á hliðstæðan
hátt og í vörudreifingunni hef-
ur því þýðing samvinnuhreyf-
ingarinnar í þessu tilliti farið
minnkandi á undanförnum
áratugum. Hér kemur svo enn
til, að neytendahreyfing af
nýju tagi, sem einbeitir sér að
vörukönnun og upplýsinga-
starfsemi, hefur á síðustu
tveim áratugum færzt mjög í
aukana víða um heim. í af-
urðasölu bænda hefur sam-
vinnuhreyfingin hins vegar að
fullu haldið gildi sínu sem
skipuleggjandi sterkra sölu-
samtaka, er mætt geta öflug-
um kaupendum sem jafnokar.
Með tilliti til þeirra nýju við-
horfa, sem þannig hafa með
ýmsum hætti skapazt á und-
anförnum áratugum, er ekki
að undra, þótt samvinnuhreyf-
ingin víða um heim telji það
tímabært að endurskoða nú
hlutverk sitt og starfsemi. Sú
endurskoðun verður að fara
fram í Ijósi þess árangurs, sem
samvinnuhreyfingin áður hef-
ur náð. Þær spurningar, sem
fram verða lagðar, hljóta því
fyrst og fremst að snúast um
þann skerf, sem samvinnu-
hreyfingin geti lagt fram ann-
ars vegar til að gera vörudreif-
ingu hagkvæmari og ódýrari,
hins vegar til að sporna gegn
myndun einokunaraðstöðu og
til að styrkja smáframleiðend-
ur við sölu afurða sinna.
Það getur varla farið á milli
mála, að það sé fyrst og fremst
sem bændahreyfing, sem ís-
lenzk samvinnuhreyfing hafi
náð miklum árangri. Sem slíkri
hafi henni tekizt að koma á
haganlegri skipan en unnt
hefði verið að ná með öðrum
hætti á sölu og vinnslu land-
búnaðarafurða og á kaupum
nauðsynja. Henni hafi aftur á
móti ekki tekizt, eins og sam-
vinnuhreyfingunni í sumum
nágrannalöndum okkar tókst
á sínum tíma, að ryðja braut
bættu skipulagi verzlunar í
þét'tbýlinu og verða neytend-
um sú trygging fyrir heilbrigð-
um verzlunarháttum, sem
þeir telja sér nauðsynlega. Það
væri langt mál og flókið að
reyna að gera sér ítarlega grein
íyrir því, hvernig stendur á
því, að þetta skuli ekki hafa
tekizt, þrátt fyrir þær athygl-
isverðu tilraunir, sem oftar en
einu sinni hafa verið gerðar í
þessu skyni. Ekki er þó óeðli-
legt að láta sér detta í hug, að
ástæðuna sé einmitt að finna
í því, hversu öflugur hinn
meginþáttur starfseminnar
var. Það er jafnerfitt fyrir fé-
lagsskap eins og fyrir einstak-
ling að einbeita sér að tveim-
ur meginverkefnum í senn, og
sögulegar og þjóðfélagslegar
forsendur hér á landi gerðu
það að verkum, að starfsemin
í dreifbýlinu hlaut að sitja í
fyrirrúmi. Árangurs í báðum
verkefnunum hefði sennilega
því aðeins verið unnt að vænta,
ef samvinnuhreyfingin hefði
snemma verið skipulagslega
aðgreind eftir þeim tveimur
meginverkefnum, sem hér um
ræðir, en í því efni var smæð
landsins að sjálfsögðu alvar-
legur þröskuldur.
Hvernig sem þessu kann að
hafa verið farið, virðist ís-
lenzk samvinnuhreyfing nú
vera öllu fjær því en oftast
nær áður að gegna því hlut-
verki meðal neytenda þéttbýl-
isins, sem verið hefur annað
meginhlutverk samvinnuhreyf-
ingarinnar í öðrum löndum.
Sú spurning, sem mestu máli
skiptir fyrir framtíðarþróun ís-
lenzkrar samvinnuhreyfingar,
er því, hvaða hlutverk sam-
vinnuhreyfingin geti leyst af
hendi í þéttbýlinu, þar sem
mikill meirihluti þjóðarinnar
nú býr og yfirgnæfandi hluti
hennar mun búa að nokkrum
áratugum liðnum. Það skipt-
ir miklu máli fyrir þróun ís-
lenzks þjóðfélags, hvaða svar
er unnt að gefa við þessari
spurningu, því hér er um að
ræða viðfangsefni, sem hefur
haft og mun hafa mikla þýð-
ingu fyrir afstöðu bæði al-
mennings og launþegasamtaka
til kjaramála og verðlagsmála.
Á undanförnum árum hefur
afstaða forystumanna sam-
vinnuhreyfingarinnar í þessum
málum verið hin sama og af-
25