Samvinnan - 01.06.1968, Blaðsíða 29

lengur aðeins viðskiptamið-
stöðvar bændanna. Þær eru
fyrir löngu orðnar aðalverzl-
anir verkalýðsstéttanna. Þann-
ig er það hringinn í kringum
allt ísland.
Sama er að segja um fram-
leiðslufyrirtæki samvinnu-
manna. Verkafólkið, sem þar
vinnur, er allra flokka fólk.
Viðskiptin við þessar fram-
leiðslumiðstöðvar n'á til allra
þjóðfélagsgreina og stétta. —
Þar af leiðir, að flokkspólitísk
tök á yfirstjórn allra slíkra
fyrirtækja eru orðinn of nær-
skorinn stakkur. Gæti með tíð
og tíma orðið einskonar
spennitreyja.
Það verður að sýna sig í
reynd, að allir samvinnumenn,
hvar í flokki sem þeir standa,
njóti fyllsta jafnréttis til allra
áhrifa og starfa innan hreyf-
ingarinnar. Það mundi áreið-
anlega efla hana bæði að styrk-
leika og áhrifum.
Fjarri fer því, að það sé
nokkurt náttúrulögmál, að hér
á landi skuli fámennar milli-
stéttir ráða lögum og lofum.
En það gera þær einungis í
krafti hinnar rómversku
stjórnarreglu: „Deildu og
drottnaðu."
Nei, sannleikurinn er sá, að
það ætti að vera eitt allra
nærtækasta samtíðar- og
framtíðarverkefni okkar að
beina félagsmálauppeldi æsku-
lýðsins i þann farveg, að sér-
hver verkalýðssinni verði sam-
vinnumaður — sérhver sam-
vinnumaður verkalýðssinni.
Á þeim breiða og trausta
grunni þessara voldugu og
fjölmennu almannasamtaka
ber síðan að reisa sameigin-
lega pólitíska yfirbyggingu, er
skili hagsmuna- og menning-
armálum framleiðslustéttanna
farsællega í höfn — inn í lög-
gjöf landsins.
Þá fyrst er komið inn á þær
brautir, sem bezt hafa gefizt á
Norðurlöndum og í Bretlandi
og skilað þeim þjóðum traust-
ari alþýðumenningu og jafn-
beztu lífskjörum, sem nú
þekkjast í heiminum. En ekki
aðeins þaö, heldur einnig skap-
að alþýðustéttum þessara
þjóða sterka og leiðandi áhrifa-
aðstöðu í þj óðfélagsmálum.
Þannig bendir reynsla þjóð-
anna allt í kringum okkar ís-
lenzkum alþýðustéttum á sjálf-
sagðar framtíðarbrautir. Það
er sjálfskaparvíti forustu-
manna samvinnuhreyfingar og
verkalýðssamtaka, ef þær opnu
leiðir verða grónar götur.
Hannibai Valdimarsson.
GUNNAR
GUÐBJARTSSON:
SAMVINNUFÉLÖGIN
OG SVEITIRNAR
Elzta kaupfélag á íslandi,
sem nú er starfandi, var stofn-
að 1882 og er því 86 ára á
þessu ári.
Saga samvinnuhreyfingar-
innar á íslandi er þó allmiklu
eldri og verður ekki rakin hér.
í fyrstu var samvinna um
verzlun eingöngu pöntun á
helztu erlendum nauðsynja-
vörum, sem fengin var til af-
greiðslu einu sinni á ári. Þetta
færðist þó fljótlega út og varð
að fastri verzlun, sem seldi
vörur til félagsmanna og tók
af þeim í staðinn framleiðslu-
vörur þeirra í umboðssölu, seldi
þær og skilaði andvirðinu síð-
an til framleiðandans.
Samvinnufélögin voru í önd-
verðu eingöngu félög bænda
og heimilisfólks þeirra. Verzl-
unin var staðgreiðslu- eða
vöruskiptaverzlun einstaklinga
við félögin. Félögin voru byggð
upp af einstaklingum úr sam-
Uggjandi sveitum, mörgum
eða fáum eftir staðháttum, og
mynduðu einstaklingar hverr-
ar sveitar deild út af fyrir sig,
sem bar ábyrgð á viðskiptum
sinna deildarmanna gagnvart
félagsheildinni. Þetta form
félagsskaparins skapaðist af
aðstæðum í okkar fámenna og
strjálbýla landi, sem hafði
frumstæð og ófullkomin sam-
gönguskilyrði.
Aðstaða til siglinga réð
miklu um val þeirra staða er
urðu verzlunarmiðstöðvar í
hverju byggðarlagi, og um leið
réð það stærð þess svæðis er
stóð að hverju samvinnufélagi.
í meginatriðum hefur þetta
form haldizt til þessa dags.
Þegar kaupfélagsskapurinn
rann af stokkum voru hafnar-
skilyrði víða mjög ófullkom-
in, enda tiltölulega smá skip í
siglingum miðað við það sem
nú er, ár allar óbrúaðar og
vegir aðeins troðningar af
hestafótum gjörðir eða ófull-
komnir ruðningar af manna-
höndum gjörðir.
Þetta voru þau skilyrði, sem
mörkuðu samvinnufélögunum
básinn í öndverðu með fá-
breyttum verzlunar- og at-
vinnuháttum og almennri fá-
tækt landsmanna.
Kaupfélögin sýndu þó fljótt
yfirburði yfir selstöðuverzlan-
ir danskra kaupmanna.
Enda höfðu þeir sem tóku
að sér forystu og stjórnuðu
kaupfélögunum mikinn kunn-
ugleika á allri þörf og aðstöðu
félagsmannanna og góða yfir-
sýn í sínum byggðarlögum,
enda þótt þá skorti alla reynslu
í verzlun og skipulagningu.
Það sem gerði gæfumuninn
var að forystumennirnir voru
hugsjónamenn, sem voru að
vinna nýrri þjóðfélagsstefnu
fylgi og stefndu að umbyltingu
í þjóðfélagsháttum.
Þeir lögðu því metnað sinn
við það að ná markmiðum
sínum og fórnuðu tíma og orku
óspart án endurgjalds eða
fyrir mjög litla greiðslu, svo
markmiðinu yrði náð. Kaup-
félögunum tókst því að komast
furðu vel yfir, að því er sýn-
ast mátti, nær ósigrandi erfið-
leika á byrjunarárum sínum.
Hreyfingin breiddist tiltölu-
lega fljótt um landið, eftir að
Þingeyingar höfðu komið fastri
skipan á sitt félag.
Nú eru starfandi kaupfélög
í svo að segja öllum byggðar-
lögum landsins, þó hefur þeim
ekki fjölgað hin síðari ár.
Samvinnan hefur skipað sér
fastan sess í verzlun lands-
manna og þó einkum í sveitum
landsins. Nú er svo komið að
kaupmannaverzlun er nær
óþekkt fyrirbæri í sveitunum,
en aftur á móti hefur það
verzlunarfyrirkomulag haldið
furðanlega velli í þéttbýlinu, og
félagsmönnum samvinnufélaga
hefur ekki fjölgað þar svo telj-
andi sé síðustu tvo áratugi,
þann tíma sem mest fólks-
fjölgun hefur orðið í þéttbýli
landsins.
Samvinnufélög landsins selja
nú 80—90% af öllum fram-
leiðsluvörum bænda, og hafa
ýmis stór sölufyrirtæki risið á
fót á seinni árum á því sviði,
svo sem Mjólkursamsalan og
Osta- og smjörsalan.
Reynslan sýnir að kaupmenn
geta ekki gert eins vel og sam-
vinnufélögin á þessu sviði og
njóta ekki sama trúnaðar hjá
bændum sem samvinnufélög-
in. Það sem veldur þeim mun
liggur í eðli samvinnufélags-
skaparins. Það fé, sem við-
skiptamaðurinn greiðir til sam-
vinnufélagsins til uppbygging-
ar, verður varanleg undirstaða
verzlunar þess í viðkomandi
byggðarlagi, en það fé sem
kaupmaðurinn fær í sama
skyni er hans eign og færist
ekki milli kynslóða eins og hjá
samvinnufélaginu og flyzt oft
í burtu með einstaklingnum,
þegar mannaskipti verða.
Bændur skilja þetta fullkom-
lega og ýmsir samkeppnis-
menn, sem hafa vantreyst
gömlu kaupfélögunum, hafa
reynt að ná viðskiptum þeirra
með því að stofna ný sam-
vinnufélög, sem þeir sjálfir
stjórna.
Ýmsar þessara tilrauna hafa
þó runnið út í sandinn strax
í upphafi, og þar sem slík fé-
lög hafa komizt á fót eru þau
vanþroska og standa fjárhags-
lega á brauðfótum, því þau
skortir þann hugsjónalega
bakhjall og traust, sem var
vöggugjöf gömlu kaupfélag-
anna og hefur verið fylgja
þeirra flestra til þessa.
Bændurnir sem byggðu sam-
vinnufélögin upp skildu þetta
betur en menn í öðrum starfs-
stéttum og sá skilningur þeirra
veldur þeim mun, sem er á
þróun samvinnufélagsskapar
strjálbýlisins annarsvegar og
þéttbýlis hinsvegar.
Samvinnufélögin hafa verið
brautryðjendur nýjunga á
ýmsum sviðum verzlunar og
viðskiptalífs.
Þau hafa haft forgöngu um
vöruvöndun og aukna þjónustu
við félags- og viðskiptamenn
sína. Þau hafa haft forystu um
nýjungar í húsagerð og skipu-
lagi verzlana, t. d. með að
koma upp kjörbúðum.
Þau hafa komið á fót marg-
víslegum iðnaði, t. d. á Akur-
eyri, og verið í forystu á því
sviði, ennfremur staðið fyrir
öllum mjólkuriðnaði í landinu
o. fl. þessháttar.
Aðstaða kaupfélaganna og
raunar allra samvinnufélaga
er þó allmikið breytt nú frá
því í árdaga.
Sú breyting stendur að veru-
legu leyti í sambandi við
breytta þjóðfélagsskipan og
breytt búsetuhlutföll þjóðar-
innar. Nú er meginhluti þjóð-
arinnar búsettur í þéttbýli, en
þegar kaupfélögin voru stofn-
uð, var þjóðin að mestu bú-
sett í sveitum.
Samgöngur hafa breytzt
stórkostlega og lífsvenjur fólks
og viðskiptahættir allir hafa
tekið stakkaskiptum. Og það
sem ef til vill veldur mestu er,
að nú á þjóðin ekki jafnmikið
af hugsjónaríkum umbóta-
mönnum sem fórni tíma og
orku eins og áður var gert, án
endurgjalds, til forystu í fé-
lagsmálum, þó enn séu þó til