Samvinnan - 01.06.1968, Blaðsíða 30

allmargir menn sem slíkt gera.
Eigingirni mótar vlðhorf alls
þorra fólks. Stéttir og hags-
munaihópar togast á um þjóð-
arauðinn og hirða ekki hót um
hvað heilbrigt er né hvað er
varanleg undirstaða velmeg-
unar einstaklinga og þjóðar-
heildarinnar.
Þessi viðhorf valda miklu um
síðhúinn þroska samvinnufé-
lagsskaparins í þéttbýlinu.
Margir vinna fyrst og fremst
launanna vegna og sýna ekki
þann áhuga í starfi, sem nauð-
synlegur er til að góður ár-
angur náist. Samvinnufélögin
eiga þó marga starfsmenn sem
hlífa sér í engu til að ná góð-
um árangri, og það er gæfa
þess félagsskapar meðan það
helzt.
Nauðsynlegt er samvinnu-
hreyfingunni að endurskoða
skipulag sitt með tilliti til
breyttra samgönguhátta,
breyttra framleiðsluskilyrða og
þeirra breytinga sem orðið
hafa á búsetu fólks í landinu.
Reynsla undangenginna ára
sýnir, að erfiðleikar eru í
rekstri ýmissa lítilla kaupfé-
laga og sérstaklega þeirra, sem
tengzt hafa útgerð eða rekstri
fiskvinnslustöðva. Skýringin
er sú, að við slíkan rekstur hef-
ur verið vikið frá undirstöðu-
atriðum kaupfélaganna, þ. e.
að taka vörur — í þessum til-
fellum fiskinn — í umboðs-
sölu. Þar hefur brostið á skiln-
ing viðkomandi félagsmanna.
Það getur verið gott fyrir ein-
staklinginn að fá fullnaðar-
greiðslu strax við afhendingu
vörunnar, án tillits til þess
sem sölumöguleikar hennar
kunna að leyfa, en hitt er þó
miklu býðingarmeira, þegar til
lengdar lætur, að eiga sterklega
uppbyggt fyrirtæki, sem hefur
traustan fjárhag hvað sem á
gengur. Þessvegna mega sam-
vinnufélög ekki taka slíka
áhættu í neinum verulegum
mæli.
Breyttir þjóðfélagshættir og
aukin viðskipti krefjast stór-
aukins fjármagns í verzlun.
í árdaga kaupfélaganna var
verzlað með fáar vörutegundir
í fátæklegu húsnæði. Nú þarf
góð verzlun að hafa fjölbreytt-
an vörulager og góðan húsa-
kost. Slíkt krefst mikils fjár-
magns.
Framleiðslu- og sölufélög
verða að hafa mikið fé í veltu
til að standa straum af fasta-
kostnaði í húsum og tækjum,
launa starfsfólk og bera kostn-
að af vörubirgðum. Nú vilja
allir starfsmenn fá laun sín
reglulega sem von er til og
þörf þeirra krefur.
Framleiðendur afurða svo
sem bændur þurfa þess sama
með.
Allmikið skortir á skilning
þess að bændur þurfi að njóta
sama réttar í þessu efni sem
aðrar stéttir. Breyttir búskap-
arhættir, sem leitt hefur af
vélvæðingu síðustu ára, krefj-
ast þess að bændur fái greiðsl-
ur fyrir afurðir sínar jöfnum
höndum eins og launþegar fá
kaup sitt.
Ráðamenn þjóðfélagsins og
þá ekki hvað sízt valdsmenn í
peningamálum þjóðarinnar
virðast ekki skilja þetta. Þeir
ætlast til að fiskur sé greidd-
ur á ákvörðunarverði til fram-
leiðenda við móttöku, en ekki
framleiðsluvörur bænda.
Bændur byggðu samvinnufé-
lögin upp með vinnu sinni og
lögðu þeim til sparifé sitt til
reksturs, svo og lögðu þeir til
sjóði (stofnsjóði og varasjóði)
til að létta þeim reksturinn.
Með áðurnefndum breyting-
um í búskapar- og þjóðháttum
hefur sá möguleikinn, að bænd-
ur eða aðrir legðu vinnu sína
í þessu skyni, fallið alveg úr
sögu og sá möguleikinn að þeir
legðu fé í reksturinn minnkað
mjög vegna aukinnar fjár-
þarfar sjálfs búrekstrarins. En
þriðji möguleikinn, þ. e. sjóða-
myndanir, hefur rýrnað í sí-
vaxandi dýrtíð og vegna
þröngra verðlagsákvæða.
Kaunfélögin og framleiðslu-
sölufélögin — mjólkurbúin og
sláturhúsin — fá ekki bá eðli-
legu hlutdeild í lánsfé banka-
kerfisins, sem beim ber í sam-
ræmi við þá stórkostlegu þýð-
ingu, sem þessi félög hafa í
öllu viðskipta- og framleiðslu-
kerfi þjóðarinnar.
Samvinnufélögin hafa skip-
að sér fastan sess í þjóðfélag-
inu og úr honum verða þau
ekki hrakin, þó misvitrir, hug-
sjónasnauðir sérhygejumenn
beiti pólitísku valdi sínu að
hví marki og misnoti aðstöðu
sína í bönkum landsins i því
skyni.
En samvinnufélögin verða
að vera vel á verði um sín
innri mál. Þau þurfa að vera
lifandi í starfi, ná sambandi
við nýjar kynslóðir, vera vökul
fyrir nýjungum á hvaða sviði
sem er. Þau þurfa því að leggja
vinnu í að kynna gildi sitt og
hversu býðingarmiklu þjón-
ustuhlutverki þau gegna. í
sveitum hafa þau t. d. skipu-
lagt og haldið uppi samgöngu-
kerfi allt árið, annazt ýmis-
konar greiðslur fyrir félags-
menn sína, svo sem greiðslur
rafmagnsreikninga, símareikn-
inga, læknisþjónustu og margt
annað. Þau hafa stutt að marg-
víslegum menningarmálum
bæði með beinum fjárfram-
lögum og óbeinum stuðningi.
Og þau hafa hjálpað fjölmörg-
um einstaklingum til að koma
fótum undir atvinnurekstur og
að koma upp húsakosti til eigin
nota. Þannig mætti lengi telja.
Mörg þeirra hafa greitt ár-
lega alla tíð til félagsmanna
sinna arð af viðskiptum, ýmist
í stofnsjóði eða beint í vasa
einstaklingsins. Sumum finnst
þetta smátt að taka við því,
en þegar það safnast saman
er um stórfé að ræða og aldrei
metið sem vert er.
En félögin verða að vera á
verði gegn skuldaverzlun. Hún
hentar ekki hverfleika nútím-
ans, en þrengir mjög kosti
samvinnufélaganna. Og þegar
bankar eru að rísa um land
allt, ætti að vera hægt að fá
þá þjónustu í peningamálum
sem þarf til þess að verzlun
ætti að vera hægt að reka án
skuldaviðskipta í nokkrum
verulegum mæli. Það er sjálf-
sögð krafa að bankakerfið taki
við slíku.
Smáu félögin þurfa sérstakr-
ar endurskoðunar við, þar sem
reynslan sýnir að þeim geng-
ur mörgum erfiðlega.
Verði með víðsýni og félags-
legum skilningi haldið á braut
samvinnufélagsins með sömu
hugsjónum og brautryðjend-
ur þeirra höfðu, mun sú hreyf-
ing eiga stóran hlut í íslenzku
framtíðarþjóðfélagi.
Gunnar Guðbjartsson.
BJARNI EINARSSON:
SAMVINNUHREYFINGIN
OG ÞRÚUN
AKUREYRAR
Akureyri er nú önnur aðal-
miðstöð verzlunar og þjónustu
í landinu. íbúar bæjarins eru
rúm tíu þúsund, og hann er
lang fjölmennasta sveitarfélag
utan höfuðborgarsvæðisins.
Akureyri er miðstöð auðugs og
fjölskrúðugs héraðs, og í orði
talin höfuðstaður Norðurlands.
Að einhverju leyti á bærinn
stærð sína þessum tveimur at-
vikum að þakka, en þar kemur
fleira til.
Vegna stærðar sinnar og
stöðu í íslenzku þjóðfélagi nýt-
ur Akureyri algerrar sérstöðu.
En það sem skilur á milli Ak-
ureyrar og flestra annarra
bæja í landi hér er fleira.
Náttúran hefur búið Akureyri
fagra umgjörð, en það er ekki
sérstakt. Lega bæjarins, langt
frá úthafi, veldur því hinsveg-
ar að loftslag og veðurfar er í
ýmsu frábrugðið því, sem al-
mennt er hér á landi. En hag-
kerfi bæjarins er einnig í þýð-
ingarmiklum atvikum frá-
brugðið hinu almenna íslenzka
hagkerfi. Atvinnulífið ein-
kennist annarsvegar af mikl-
um iðnaði og hinsvegar af stór-
rekstri, á íslenzkan mæli-
kvarða. Þótt sj ávarútvegur
hafi sína miklu þýðingu fyrir
bæjarfélagið, bæði beint og
óbeint, fer því fjarri að bæj-
arbúar byggi afkomu sína á
honum í líkingu við það, sem
almennt er í íslenzkum bæjum
og sj'ávarþorpum.
Á Akureyri eru nú rekin tvö
fyrirtæki, sem hafa yfir 500
manns í þjónustu sinni, auk
annarra fyrirtækja, sem eftir
hérlendu mati hljóta að telj-
ast til stórfyrirtækja. Þessi tvö
stærstu fyrirtæki eru bæði
samvinnufyrirtæki, Kaupfélag
Eyfirðinga og Verksmiðjur SÍS.
KEA er ef til vill fjölþætt-
asta fyrirtæki landsins, auk
þess sem það rekur dótturfyr-
irtæki og á hluta í öðrum fyr-
irtækjum. Verzlunar- og þjón-
ustustarfsemi þess er geysi-
víðtæk. Það rekur fjölbættan
iðnað, bæði úr innlendum og
erlendum hráefnum, og vörur
þess eru viðurkenndar fyrir
gæði, og meira að segja á sviði
sjávarútvegs er það með um-
fangsmikinn rekstur.
Verksmiðjur SÍS á Akureyri,
Gefjun, Iðunn og Hekla, eru
langstærstu vefnaðar-, prjóna-,
leður- og skinnavöruverk-
smiðjur landsins. Þær vinna að
langmestu leyti úr innlendum
hráefnum, afurðum íslenzks
landbúnaðar, og nú í vaxandi
mæli fyrir erlendan markað.
Hvað mannahald snertir mun
þetta vera umfangsmesti verk-
smiðjurekstur landsins, alís-
lenzk stóriðja.
Ekki þarf mörg orð til að
lýsa því, hverja reginþýðingu
þessi tvö stóru samvinnufyrir-
tæki hafa fyrir bæjarfélagið,
og hve örlög þeirra og Akur-
eyrar eru samtvinnuð. Vel-
gengni þeirra og hagur eru
hagsmunamál Akureyrar.
Saga Akureyrar sem verzl-
30