Samvinnan - 01.06.1968, Blaðsíða 33

einnig flutt landsfólkiS til
milli stétta og landshluta meS
þeim hættl, sem samvinnu-
félagsskapurinn verður að
taka afleiðingunum af.
Samvinnufélögin hér á landi
mótuðust í bændaþjóðfélagi og
hafa búið að því síðan. Starfs-
hættir þeirra flestra hafa mið-
azt við það tvíþætta hlutverk
að koma afurðum bænda í
verð og útvega þeim nauð-
synjavörur í staðinn. Nú hef-
ur þeim neytendum fækkað
stórlega, sem jafnframt eru
bændur. Neytendur þéttbýlis-
svæðanna eru orðnir allur
þorri þjóðarinnar. Þörfum
þessa fólks verða samvinnu-
félögin að sinna meira en gert
hefur verið, ef samvinnuhreyf-
ingin á að geta gegnt hlut-
verki sínu sem fjöldahreyfing
í landinu. Til þess þarf nán-
ara samstarf og samvinnu við
fjölmennar stéttir launþega
og verkafólks í þéttbýlinu.
Samvinnufélögin hljóta því í
næstu framtíð að leggja meg-
ináherzlu á að efla þann þátt
starfsemi sinnar, sem snýr að
þeim. En jafnframt verður þá
að beina félagsmálastarfinu og
fræðslustarfinu inn á þær
brautir að vekja áhuga og
skilning á þýðingu samvinnu-
verzlunarinnar í þeirri við-
leitni að drýgja tekjur laun-
þeganna með því að gera þeim
viðskiptin hagkvæmari.
Fjárhagsgrundvöllurinn
Það hefur löngum verið
draumur samvinnumanna, að
félög þeirra gætu verið sjálf-
um sér nóg fjárhagslega og
þyrftu ekki að vera háð lánsfé
frá peningastofnunum utan
hreyfingarinnar. Þeir hafa
gert sér ljóst, að því aðeins
getur hreyfingin gegnt hlut-
verki sínu með árangursríkum
hætti, að hún sé fjárhagslega
óháð og eigi ekki undir högg
að sækja til þess að hafa nauð-
synlega fjármuni til starfsem-
innar.
Því miður virðist þessi
draumur sífellt hafa verið að
fjarlægjast á undanförnum
árum. Valda því ýmsar orsak-
ir, en þrálát verðbólga um ára-
tugi þó mestu bæði beint og
óbeint. Sjóðir félaganna rýrna
sífellt í verðbólguflaumnum,
svo að jafnvel þegar vel árar
hefur sjóðmyndunin vart við
gj aldmiðilsrýrnuninni.
Á hinn bóginn hefur fjár-
magnsþörf samvinnuhreyfing-
arinnar farið mjög ört vax-
andi. Sá gamli siður að lána
bændum nauðsynjar út á
haustafurðirnar var ekki fjár-
frekur meðan þarfirnar voru
fábrotnar, en nú er öldin önn-
ur. Búskapur er orðinn fjár-
magnsfrekur rekstur, og mörg
kaupfélög eru ekki aðeins
verzlunarfyrirtæki heldur einn-
ig umfangsmiklar lánastofnan-
ir.
Margskonar rekstur, sem
samvinnufélögin hafa tekið
upp, er einnig mjög fjárfrek-
ur. Þróunin í byggðunum úti
um landið hefur verið með
þeim hætti, að þær hafa sí-
fellt verið að missa einkafjár-
magnið frá sér. Atvinnutækin
hafa verið flutt í burt til ann-
arra landshluta og fólkið hef-
ur séð atvinnuöryggi sínu
stefnt í tvísýnu. Og hvað er þá
eðlilegra en að það beiti eig-
in samtökum til að tryggja
áframhaldandi atvinnurekstur
í byggðarlögum sínum? Þann-
ig hafa samvinnufélögin viða
tekizt á herðar þjóðfélagslegt
hlutverk, sem fjárhagsgrund-
völlur þeirra var ekki sniðinn
til að bera.
Það er einnig þarflaust að
reyna að draga fjöður yfir
það, að víða hefur sterkur
vilji samvinnufólksins til þess
að eiga þátt í hverskonar
framförum leitt til þess að
ráðizt hefur verið í fjárfest-
ingar af ýmsu tagi, sem reynzt
hafa þyngri baggi á fjárhag
félaganna en ætlað var í upp-
hafi. Það er alkunna, að á
verðbólgu- og þenslutímum er
kapp oft meira en forsjá.
Áætlanagerð, fjármagnsútveg-
un og annar undirbúningur er
þá oft af skornum skammti og
treyst á guð og lukkuna. En
samvinnufélögin eru ekki ein
um þetta og fer bezt á þvi að
þeir einir sakist um það, sem
sjálfir eru saklausir af þess-
háttar yfirsjónum.
Þegar svo við bætist það, að
nú seinustu árin hefur verið
haldið uppi harðhentri útlána-
takmörkun af bankakerfi
landsins, þá eru taldar helztu
orsakir þess, að samvinnu-
félögin eiga nú við erfiða lausa-
fjárstöðu að búa, og eiga und-
ir högg að sækja til að hafa
rekstursfé til nauðsynlegustu
viðskipta. En við það verður
ekki lengi hægt að una, og á
því má ekki verða löng bið, að
fundnar verði leiðir til úrbóta.
Það er þá um leið ástæða til
að hugleiða, hvort þær fjár-
hagslegu grundvallarreglur,
sem samvinnuhreyfingunni
voru settar í upphafi, nægi við
fjárfrek skilyrði nútímans. Það
er ein grundvallarreglan, að
tekjuafgangi skal að mestu
skipt milli viðskiptamanna.
Hann skal ýmist borgast út
eða leggjast í stofnsjóð, en í
hvorugu tilfellinu verður hann
eign félagsins, þó það í síðara
fallinu hafi hann til umráða.
Félagsmenn leggja svo félag-
inu einnig til fé í formi spari-
fjár, sem þeir ávaxta í rekstri
þess í innlánsdeildunum.
Stofnsjóðir eru í sjálfu sér
jafngóðir eigin fé sem veltu-
fé í daglegum rekstri, en
ótryggir sem fjárfestingar-
grundvöllur, einkum þegar
félagsmönnum fjölgar ekki og
endurgreiðslur stofnsjóðsinn-
stæðna aukast. Fé innláns-
deildanna er ekki heldur vel
fallið til að skapa grundvöll
fyrir fjárfestingarframkvæmd-
um, þar sem það er kræft
hvenær sem vera skal. Einnig
er um þessar mundir að skap-
ast sú aðstaða í þjóðfélaginu,
að hætta er á, að vöxtur inn-
lánsdeildanna fari minnkandi.
Þegar innlánsdeildirnar voru
að byrja, voru ekki mörg
bankaútibú á landinu, en síð-
an hefur samkeppnin um spari-
fé farið harðnandi og nú er
tekið við sparifé til ávöxtunar
í hátt á annað hundrað stöð-
um á landinu.
Áður voru í samvinnufélaga-
lögunum ákvæði um það, að
félögunum væri skylt að leggja
sem svaraði 1% af heildar-
veltu í varasjóð. Þannig átti
að skapa félögunum eigið fé
til frekari tryggingar rekstr-
inum, fé sem enginn gæti af
þeim krafið. En þetta ákvæði
hefur nú verið numið úr lög-
um.
Það er orðið tímabært að
taka upp nýjar aðferðir við
fjármálastjórn hreyfingarinn-
ar, ýtarlegri áætlanagerð og
samræmda fjármálastefnu.
Þetta er ekki sízt nauðsyn-
legt vegna þess að viðskipti
félaganna innbyrðis og við
Sambandið eru svo mikil og
margþætt, að fjárhagsafkom-
an tvinnast saman. Meiri
áherzlu verður einnig að leggja
á arðsemismat fjárfestinga.
En fyrst og fremst verður að
myndast eigið fé í rekstri fé-
laganna. Ekkert fyrirtæki get-
ur tryggt framtíð sína nema
með myndun eigin fjár. Og til
þess þarf reksturinn að skila
afgangi, og þá er ekki lengur
nóg að leggja þann afgang í
stofnsjóði félagsmanna, þó
það sé í sjálfu sér þakkarvert,
heldur þarf einnig að mynda
eigið fé, efla varasjóðina.
Niðurlag
Það hefur verið sagt, að sam-
vinnustarfið sé önnur hlið
kjarabaráttunnar, því að eins
og það sé hlutverk almennra
hagsmunasamtaka að auka
tekjur almennings, þá sé það
hlutverk samvinnufélaganna
að drýgja þær með því að veita
hagkvæm viðskiptakjör.
Innan íslenzku samvinnu-
hreyfingarinnar er starfið
margþættara en víðast ann-
arsstaðar. Þegar vel tekst til
getur þetta aukið styrk henn-
ar og gert henni fært að taka
með áhrifamiklum hætti þátt i
framfarabaráttu þjóðarinnar á
sviði atvinnumála. En það væri
ógætilegt að loka augunum
fyrir þeim félagslegu hættum,
sem af þessu getur leitt. Hrein
neytendakaupfélög hafa ein-
falt og skýrt markmið: að út-
vega félagsmönnum góðar vör-
ur á hagkvæmasta verði. Um
það geta allir félagsmenn sam-
einazt. En þegar samvinnu-
starfið verður margþættara
verða markmiðin einnig fleiri.
Einn félagsmaður kann að
hafa meiri áhuga á einum
þætti starfseminnar en öðr-
um, annar á hinum, og hætt-
an á áhugaleysi eða jafnvel
hagsmunaárekstrum blasir við,
ef þess er ekki gætt að þræða
vandfarinn veg á þann hátt
að öllum skiljist hvert verið
sé að fara og í hvaða tilgangi.
Þess vegna verða öðru
hverju að fara fram innan
samvinnuhreyfingarinnar opn-
ar og hreinskilnislegar umræð-
ur um markmið og leiðir til
þess að skilgreina á nýjaleik
takmark hennar og stefnu og
eininga hennar.
Það þarf einnig að endur-
skoða stjórnarform hennar í
því skyni að glæða almennan
áhuga, koma á betri samræm-
ingu, skipulegri vinnubrögðum
og sterkari stjórn, og tryggja
virkari þátttöku fleiri þjóð-
félagsafla, ekki sízt í þéttbýl-
inu, þar sem byggðaþróun
undanfarinna áratuga hefur
fært hreyfingunni að höndum
ný verkefni, stór í sniðum.
Endurskipan og stækkun fé-
lagssvæða og verzlunarsvæða
er aðkallandi viðfangsefni eins
og rök eru færð að hér að
framan, og sífelld leit verður
að fara fram að hagkvæmari
viðskiptaformum á sem flest-
um sviðum til þess að gera
starfsemina ódýrari án þess að
draga um of úr þjónustu við
félagsmennina.
Hér er um að ræða endur-
mat í grundvallaratriðum á
stöðu hreyfingarinnar og
starfsháttum. í því þurfa fé-
lagsmenn sem allra flestir að
taka þátt, því að samvinnu-
hreyfingin er ekki bara verzl-
unarfyrirtæki, heldur fyrst og
33