Samvinnan - 01.06.1968, Side 40

MAGNÚS TORFI ÓLAFSSON:
UMBROT í A-EVRÓPU
í Austur-Evrópu tiðkast að foringjar kommúnistaflokka heilsist með
bróðurkossi, þegar þeir hittast í embœttisnafni. Hér heilsast þeir
Dubcek ftil hcegri) og Bresnéff, þegar sovézki flokksforinginn kom til
Prag að vera við hátíðahöld til að minnast valdatökunnar 1948.
Haft er eftir Bismarck, að
sá sem ráði Bæheimi geti ráö-
ið yfir Evrópu. Eins og fleiri
hnittiyrðum er þessu varlega
trúandi í bókstaflegri merk-
ingu, en saga síðustu áratuga
bendir eindregið til aS það sé
ekki sagt alveg út í bláinn.
Síðan myndað var sjálfstætt
þjóðríki Tékka og Slóvaka af
Bæheimi og slavnesku lönd-
unum þar austuraf í lok heims-
styrjaldarinnar fyrri, hefur
það orðið hlutverk Tékkó-
slóvakíu að gerast brennidepill
þróunarinnar í Evrópu á þýð-
ingarmiklum tímamótum í
sögu álfunnar. Tvisvar á þrem
áratugum hafa gerzt þar at-
burðir sem markað hafa þátta-
skil og mótað framvindu í
Evrópu á næsta söguskeiði.
Ekki leikur á tveim tungum,
að 1938 og 1948 réðu atburðir
í Tékkóslóvakíu mestu um það
sem á eftir fór, í fyrra skiptið
upphaf heimsstyrjaldarinnar
síðari og í seinna skiptið stofn-
un Atlantzhafsbandalagsins og
hámark kalda stríðsins.
Atburðir vorsins 1968 í
Tékkóslóvakíu standa enn sem
hæst og afleiðingar þeirra eru
ekki enn komnar í Ijós nema
að litlu leyti, svo óvarlegt kann
að þykja að skipa þeim að svo
komnu máli á bekk með
Múnchensamningunum og
valdatöku kommúnista í Prag,
en þó verður í 'þessu máli haít
fyrir satt að svo sé, og leitazt
við að færa rök fyrir þeirri
skoðun. Framtíðin sker svo úr
um réttmæti hennar.
En áður en lengra er hald-
ið að ræða það sem nú er að
gerast, er þörf á að gera sér
nokkra grein fyrir megindrátt-
unum í þeirri þróun í sögu
Tékkóslóvakíu og Evrópu, sem
markast af örlagaártölunum
1938 og 1948. Hlutlæg könnun
á þeim atburðum, aðdraganda
þeirra og afleiðingum, hefur
þegar leitt til niðurstöðu sem
ólíklegt er að breytist veru-
lega, nema ný og áður ókunn
gögn komi til.
Árið 1938 á'kváðu stjórnir
Bretlands og Frakklands í
Munchen að afhenda Hitlers-
Þýzkalandi landamærahéruð
Tékkóslóvakíu og þar með í
rauninni landið allt, eins og
kom á daginn misseri síðar.
Eftir þetta varð heimsstyrj-
öldin síðari ekki lengur um-
flúin. Sigurinn í Múnchen
sannfærði Hitler um, að hann
gæti farið öllu sínu fram í
Austur- og Mið-Evrópu án þess
að Vesturveldin létu til skarar
skríða, og dró jafnframt allan
mátt úr andstöðu gegn Hitler
í þýzku herstjórninni og em-
bættiskerfinu, einu stofnunum
innanlands sem hugsanlegt
var að hefðu bolmagn til að
steypa honum af valdastóli.
J afnf ramt gerði samkomu-
lagið í Múnchen útaf við alla
möguleika á að Vesturveldin
og Sovétríkin tækju höndum
saman gegn Þýzkalandi. Þar
var sovétstjórnin sett hjá, þeg-
ar örlög Evrópu voru ákveðin,
með þeim afleiðingum að Stal-
ín ákvað að leika sama leik og
Vesturveldin, reyna að kom-
ast að einhliða samkomulagi
við Hitler. Griðasáttmáli Þýzka-
lands og Sovétríkjanna var
beint áframhald af Múnchen-
samningunum.
Þegar í odda skarst í Prag
milli borgaralegu flokkanna og
kommúnista á útmánuðum
1948, réð svo minningin um
það sem gerðist í Múnchen tíu
árum áður miklu um úrslitin.
Fjöldi borgaralega sinnaðra
manna taldi reynsluna hafa
sýnt að traust bandalag við
Sovétríkin væri það eina sem
til frambúðar megnaði að
tryggja tilveru ríkisins. Þessi
afstaða átti mikinn þátt í að
færa kommúnistum algeran
sigur í blóðsúthellingalausri
byltingu. Valdataka þeirra í
Prag af eigin ramleik, þar sem
um enga sovézka hersetu í
landinu var að ræða þá né síð-
ar, varð svo bæði leynt og
ljóst helzta tilefnið til stofn-
unar Atlanzhafsbandalagsins.
Þótt þá væri látið í veðri vaka
að meginástæðan væri að
verja Vestur-Evrópu fyrir her-
skörum Sovétríkjanna, er nú
almennt viðurkennt að Stalín
skorti bæði mátt og vilja til
herhlaups vestur á bóginn.
Það sem menn óttuðust í
Washington, London, París og
Róm, og vildu girða fyrir með
samningsbundinni, bandarískri
hersetu í Vestur-Evrópu, var
að hinir öflugu kommúnista-
flokkar í Frakklandi og á ítal-
íu næðu völdum á svipaðan
hátt og gerzt hafði í Tékkó-
slóvakíu.
Gagnverkunin lét ekki á sér
standa á áhrifasvæði Sovét-
ríkjanna. Tilvera Atlanzhafs-
bandalagsins varð valdhöfum
í Moskvu tilefni til að strengja
leyniþjónustunet sitt um öll
lönd Varsjárbandalagsins, í
því skyni að svipta kommún-
istaflokkana sem þar stjórn-
uðu sjálfstæði og gera þá að
verkfærum sovézka flokksins,
eða réttara sagt þess foringja
sem brotið hafði sovézka flokk-
inn undir persónulegt vald sitt.
Spennan sem búið hafði um
sig í löndum Austur-Evrópu
undir harðstjórn Stalins,
brauzt út fyrir alvöru 1956
einkum þó í Ungverja'landi og
Póllandi.
Árið 1956 og lengi síðan varð
ekki annað séð á yfirborðinu
en allt væri með kyrrum kjör-
um í Tékkóslóvakíu. Valdhaf-
arnir frá Stalínstímanum
högguðust ekki í sessi, þeir
höfðu reist ferlegustu Stalíns-
styttu veraldar þar sem hún
gnæfði yfir Prag, og rifu hana
ekki niður fyrr en löngu eftir
að slík minnismerki voru horf-
in í öðrum löndum en Albaníu.
Niðurstöður af hreinsanarétt-
arhöldum yfir Slansky og öðr-
um flokksforingjum fengust
ekki endurskoðaðar fyrr en
1962, og var þá ekki hnekkt
nema að takmörkuðu leyti,
þótt ölilum mætti vera ljóst
að þar höfðu verið framin hin
herfilegustu dómsmorð. Anton-
in Novotny, forseti ríkisins og
flokksforingi í senn, var lang-
æjastur valdamanna í Austur-
Evrópu að Ulbricht einum und-
anskildum.
Nú hefur orðið gerbreyting í
Tékkóslóvakíu á fáum mánuð-
um. S'kipt hefur verið um
menn í öllum helztu valdastöð-
um flokks og ríkis, og nýju
mennirnir eru málsvarar nýrr-
ar stefnu, sem þegar er kom-
in til framkvæmda á mörgum
sviðum. Áhrifa af atburðun-
um í Tékkóslóvakíu gætir nú
þegar um alla Austur-Evrópu,
og er engin leið að sjá fyrir
endann á þeirri þróun.
Aðdraganda þess sem nú hef-
ur verið að gerast má rekja
aftur til síðasta árs, þegar ljóst
varð að Novotny og nánustu
samstarfsmenn hans hugðust
festa sig í sessi og bæla niður
óánægjuraddir, sem ágerzt
höfðu jafnt og þétt síðustu ár.
í því efni féllu margir straum-
ar að einum ósi.
Té’kkar og Slóvakar hafa
oft átt stirða sambúð, þótt
þjóðirnar séu náskyldar, og á
síðustu tímum, eftir að efna-
hagsörðugleikar ágerðust í
landinu, hefur Slóvökum þótt
sinn hlutur í vaxandi mæli
fyrir borð borinn. Iðnþróun er
mun skemmra á veg komin í
Slóvakíu en í Bæheimi og á
Mæri, og eftir að harðnaði á
dalnum töldu Slóvakar sinn
hlut mjög skertan í atvinnu-
framkvæmdum.
í löndum Tékka stendur iðn-
aður á gömlum merg, og er
Tékkóslóvakía reyndar eina
landið með fjölmenna og
þroskaða verkalýðsstétt við
lýði, þegar þar var komið á
sósía'listisku þjóðskipulagi.
Fulltingi verkalýðsins, sem
tryggt hafði kommúnistum yf-
ir 40 af hundraði atkvæða í
fyrstu kosningum eftir stríð,
réð úrslitum við valdatökuna
1948, svo sovéther þurfti hvergi
nærri að koma, ólíkt því sem
40