Samvinnan - 01.06.1968, Blaðsíða 41

var í öðrum Austur-Evrópu-
ríkjum að Júgóslavíu einni
undanskilinni. En þegar farið
var að leggja á ráð um þróun
hins þjóðnýtta iðnaðar, var
sérstökum forsendum og skil-
yrðum í Tékkóslóvakíu ekki
sinnt sem skyldi, heldur mænt
á sovézku fyrirmyndina, eins
og reyndar þá var lenzka um
alla Austur-Evrópu. Þetta
gafst sérstaklega illa í Tékkó-
slóvakíu. Þróað iðnaðarríki
hafði fátt að læra af þeim úr-
ræðum sem breytt höfðu Sov-
étríkjunum úr vanþróuðu landi
í iðnaðarstórveldi á skömmum
tíma. Því lengra sem leið því
skýrar komu í ljós agnúarnir
á efnahagsstefnu tékkósló-
vaskra valdhafa, og síðustu ár
hefur hagvöxtur staðnað að
mestu, bæði sökum rangrar
fjárfestingarstefnu >og úrelts
stjórnunarkerfis. Umbótavið-
leitni yngri manna fékk nokk-
urn stuðning í orði, en strand-
aði í verki að meira eða minna
leyti á tregðu þeirra sem óttuð-
Einn síns liðs og niðurlútur gekk
Antonin Novotny af þingfundin-
um, sem kaus Ludvik Svoboda
forseta í stað hans.
ust um aðstöðu sína, ef farið
væri að hrófla verulega við
valdakerfinu.
Loks höfðu menntamenn og
stúdentar lengi leitazt við að
rýmka hömlur á tjáningar-
frelsi, bæði í listum, félagsvís-
indum og stjórnmálum, og náð
töluverðum árangri um skeið.
Á því sviði lögðu íhaldsöflin
fyrst til atlögu. Á þingi rithöf-
undasambandsins í fyrrasumar
réðst Jiri Hendryoh, hug-
myndafræðilegur málsvari
flokksforustunnar, á þá rit-
höfunda sem forustu höfðu í
frjálsræðisbaráttunni. Þegar
þeir svöruðu fullum hálsi, og
hlutu stuðning þorra starfs-
bræðra sinna, voru forsprakk-
arnir gerðir flokksrækir og
málgagn rithöfundasambands-
ins tekið af því og af-
hent menningarmálaráðuneyt-
inu. Jafnframt var ritskoðun
hert á öllum sviðum. Stúdent-
ar í Prag urðu fyrir barðinu á
yfirvöldunum í fyrrahaust,
þegar þeir efndu til mótmæla
gegn aðbúnaði í stúdentagörð-
um. Lögreglan dreifði mót-
mælagöngu þeirra með mesta
hrottaskap og mörgum var
varpað í fangelsi.
Á miðstjórnarfundi í Prag í
októberlok hófust úrslitaátök-
in um stefnu kommúnista-
flokksins. Flokkurinn er tví-
skiptur í samræmi við skipt-
inguna í landinu milli Tékka
og Slóvaka. Um langt skeið
hefur flokksforusta Slóvaka
verið breytingasinnaðri og
frjálslyndari en Novotny og
samstarfsmenn hans í forustu
tékknesku deildarinnar. Eftir
að sýnt var að Novotny hugðist
herða valdatökin til mikilla
muna, afréðu Alexander Dub-
cek, framkvæmdastjóri flokks-
ins í Slóvakíu, og skoðanabræð-
ur hans, að láta sverfa til stáls.
Fyrstu skærurnar áttu sér stað
á miðstjórnarfundinum í fyrra-
haust. Þar kom á daginn að
Slóvakar áttu vísan stuðning
nokkurs hluta miðstjórnar-
manna frá Bæheimi og Mæri.
Einn þeirra lagði til að forseta-
embættinu í ríkinu og aðal-
framkvæmdastjórastöðunni í
flokknum yrði skipt milli
tveggja manna en ekki sam-
einuð í höndum Novotny eins
og verið hafði. Novotny og
stuðningsmönnum hans tókst
að fá ákvörðun um þessa til-
lögu frestað, og hófst nú liðs-
safnaður á báða bóga.
Síðustu dagana fyrir jól
kom miðstjórnin á ný saman
á fund. Hörðnuðu nú deilurnar
um allan helming, en úrslit
fengust ekki. Fundi var enn
frestað framyfir nýár.
Tímann milli jóla og nýárs
notaði Novotny til að undir-
búa það sem hann taldi að
verða myndi rothögg á and-
stæðinga sína. Hann lét Miros-
lav Mamula, yfirmann leyni-
lögreglunnar, útbúa handtöku-
tilskipanir á hendur þeim 263
mönnum sem hann taldi sér
hættulegasta. Þar á meðal
voru Dubc-ek og Josef Smrkov-
sky skógræktarmálaráðherra,
einn þeirra manna sem áður
höfðu setið í fangelsi fyrir
lognar sakir. Þar að auki not-
aði Novotny forsetavaldið til að
láta trúnaðarmann sinn Jan
Sejna, hershöfðingja og fram-
kvæmdastjóra flokksdeildar-
innar í landvarnaráðuneytinu,
kalla fyrstu skriðdrekaher-
deildina frá stöðvum sínum við
landamæri Tékkóslóvakiu og
Vestur-Þýzkalands til Prag.
Þegar miðstjórnin kom sam-
an á ný 3. janúar, hélt Novotny
sig hafa öll ráð andstæðing-
anna í hendi sér. Hann vissi
ekki að skoðanabræður Dub-
ceks í landvarnaráðuneytinu
og leynilögreglunni höfðu kom-
izt á snoðir um hvað á döfinni
var og komið vitneskjunni
áleiðis. Dubcek gat sýnt mið-
stjórninni fram á að flokks-
foringinn hafði gert sig lík-
legan til að beita her og lög-
regluva'ldi til að taka ráðin af
miðstjórninni. Jafnframt
höfðu æðri hershöfðingjar en
Sejna tekið framfyrir hendur
hans. Novotny sá að hann var
sigraður, og reyndi að segja af
sér embættum forseta og
flokksforingja á stundinni.
Meirihluta miðstjórnar þótti
ekki rétt að ganga svo langt
að sinni. Dubcek var kjörinn
aðalframkvæmdastjóri Komm-
únistaflokks Tékkóslóvakíu í
stað Novotny, sem var látinn
halda forsetaembættinu.
Fram til þessa hafði al-
menningur í Tékkóslóvakíu
lítið vitað um það sem verið
hafði að gerast á lokuðum
fundum miðstjórnarinnar, en
á því varð nú skjót og gagn-
ger breyting. Eitt fyrsta verk
Dubceks og samstarfsmanna
hans var að afnema ritskoðun
á blöðum, útvarpi og sjónvarpi.
Jafnframt var boðað til hér-
aðafunda í kommúnistaflokkn-
um um landið allt, og ákveðið
að þar skyldi kjósa nýja trún-
aðarmenn við leynilega at-
kvæðagreiðslu, og var það í
fyrsta skipti í mörg ár sem sá
háttur var hafður.
Og hér var ekki um það að
ræða að einn alræðishópur
tæki við af öðrum og beitti
fyrirrennarana sömu brögðum
og þeir hugðust viðhafa, hefðu
þeir borið hærri hlut. Emb-
ættismenn og flokksforingjar
sem gagnrýni sættu fengu
tækifæri til að verja málstað
sinn á fundum og í fjölmiðl-
unartækjum. Engin tilraun var
gerð til að hindra Novotny og
skoðanabræður hans í að efna
til funda í verksmiðjum í Prag
og skora á verkamenn að
fylkja sér um gömlu forust-
una gegn því fyrirbæri sem
þessir ræðumenn kölluðu „al-
ræði menntamanna." En til-
raunir til að etja saman verka-
lýð og menntamönnum fóru út
um þúfur. Því lengur sem um-
ræður stóðu og því víðtækari
sem þær urðu, þeim mun Ijós-
ara varð að Dubcek og hans
menn höfðu álmenningsálitið
á sínu bandi.
Ýmsir höfðu spáð því þegar
orðið var gefið frjálst í Tékkó-
slóvakíu, að allt myndi ganga
úr skorðum og upplausn hljót-
ast af, þegar svo skyndilega
var losað um áratuga hömlur,
en sú varð ekki raunin á. Þótt
umræður væru heitar og mörg
þung orð féllu, eftir að menn
höfðu sannfærzt um að mál-
frelsið væri raunverulegt en
engin gildra, kom hvergi til
uppþota né ofbeldisverka.
Frelsisbyltingin í Tékkóslóvak-
íu hefur fram til þessa átt sér
stað án þess nokkru skoti væri
hleypt af né lögreglukylfa
reidd á loft. Einu voveiflegu
tíðindin sem borizt hafa eru
af sjíálfsmorðum nokkurra emb-
ættismanna, svo sem fanga-
varða, dómara og hershöfð-
ingja, sem ekki hafa treyst sér
til að standa reikningsskap á
þeim verkum sem þeir unnu í
þágu fráfarandi valdhafa.
Eftir að ritskoðun var af-
numin, kom brátt í ljós að ein
almennasta krafan á mann-
fundum og í blöðum var sú að
Novotny viki úr forsetaembætt-
inu engu síður en flokksfor-
ustunni. Lengi vel þumbaðist
hann við, en þá kom upp mál
sem gerði honum ekki lengur
vært í hinni fornu höll Bæ-
heimskonunga á Hradcany-
hæð.
Jan Sejna hershöfðingi átti
ekki von á góðu, eftir að til-
raun hans til að skipuleggja
valdarán með herafla fór út
um þúfur. í febrúar varð hann
þess áskynja, að hafin var
rannsókn á ferli hans, og for-
sætisnefnd þingsins hafði ver-
ið beðin að svipta hann þing-
helgi sem hann naut sem þing-
maður. í málsskjölum var
honum gefinn fjárdráttur að
sök, en Sejna hefur manna
bezt vitað að annað alvarlegra
mál bjó undir. Næst fréttist
41