Samvinnan - 01.06.1968, Blaðsíða 48

Fyrir fjórum árum fékk British Muse-
um í Lundúnum í arf nokkur kíló af frí-
merkjum sem einhver séntilmaður í
Tapling hafði safnað. Safnið var metið
á tvær milljónir sænskra króna. Skin-
virði. Konstrúksjón.
— Framboð og eftirspurn, sagði ég.
Andrée hafði pantað humar, fjóra
helminga, með honum mjúkt rúgbrauð
og hvítvín. Ég hafði ekki smakkað mat
bað sem af var deginum og hefði helzt
viljað koma tönnum í kótelettu eða væn-
an bita af nautakjöti.
— Alltof margt er unnt að skýra með
tilvísun til eftirsDurnar og framboðs.
sagði Andrée. Fyrir kemur jafnvel að
ég efast um réttmæti frjálslyndra stjórn-
málaskoðana minna.
— Tvær milljónir króna, sagði ég. Með
tvær milljónir í banka hefði Nansen get-
að gert út fjóra leiðangra að frysta inni
í ísnum.
Ég var óvanur að borða humar svo
aðrir sæju og ég reyndi að brjóta skel-
ina, sjúga úr henni og skrapa kjötið út
einsog Andrée.
Við sátum hlið við hlið, ekki hvor
andspænis öðrum.
Andrée lyfti glasi sínu.
— Eða, sagði hann, fyrir sömu upphæð
hefði verið hægt að búa milli tíu og
fimmtán loftsiglingaleiðangra til norð-
urskautsins.
— Ég hef aldrei safnað frimerkjum,
sagði ég.
Andrée hló öðru sinni þennan dag;
harn hallaði sér aftur og til hliðar, lyfti
brúnum og alvaran yfirgaf vanga hans
og munn. og það sat víndropi eða munn-
vatn í yfirvararskegginu.
— En þér skiljið, Frænkel verkfræð-
ingur?
— Ég veit það ekki. Kannski.
— Hugsið yður um, sagði hann. Getið
þér munað eftir einum einasta lista-
manni sem hefur látið sér detta í hug
að hægt væri að nota vetnisloftbelg til
að komast til norðurskautsins?
— Nei, svaraði ég.
— Menn verða að vera verkfræðingar
til að fá svo snjalla hugmynd, sagði
hann.
— Eða þá tannlæknar, sagði ég.
Andrée leit undrandi á mig og skellti
síðan rppúr einsog yfir góðum brandara.
Mér varð ljóst að Andrée vissi ekki að
Henry Coxwell, sem upphaflega var ensk-
ur tannlæknir, síðar m. a. liðsforingi í
prússneska lofthernum, hafði þegar fyr-
ir tuttugu árum gefið út nákvæma áætl-
un um heimskautsferðir í loftbelg.
Ég vék ekki tali að þessari staðreynd.
— Jules Verne hefur skrifað bók um
loftsiglingu sem tók fimm vikur, sagði
Andrée. Hún var í bókasafninu á Fram.
Sverdrup skipstjóri sagði mér það, þegar
hann kom til Danaeyjar í sumar og ég
sýndi honum loftbelginn.
Þá var það sem við fengum að vita að
Nansen hafði snúið aftur úr ísgöngunni.
Þeir höfðu lesið bók Vernes, og langan
veturinn höfðu þeir rætt sín á meðal
um loftbelg sem ætti að birtast og rjúfa
einangrunina.
I
Dokúmentarismi er aðferð eða stefna
eða tízka sem æ meir gætir í bókmennt-
um á seinni árum, bæði í leikritun og
sagnagerð. Aðferð eða stefna er kannski
fullmikið sagt, það eru hin fjölbreyti-
legustu verk, harla ólík sín í milli, sem
gerð eru með þessum hætti. Nær væri lík-
lega að segja að höfundar þeirra að-
hylltust sameiginleg almenn viðhorf við
bókmenntum sem lægju til grundvallar
skáldskaparstarfi þeirra, bæru allir jafna
virðingu fyrir staðreyndum, hverri skap-
aðri staðreynd mannlegs lífs, en van-
treystu að sama skapi andríki, hugar-
flugi, innblæstri skálds, hinni frjálsu
fabúlu sem hingað til hefur verið hlut-
verk hans að semja. Svo er vissulega eftir
sem áður; starf skálds hefst þar sem
grundvelli staðreynda sleppir. En dokú-
mentaristar leggja upp úr því að efni-
viður skáldskapar sé réttur, þeir leitast
við að segja sannar sögur; og viðhorf
þeirra við söguefninu hlýtur jafnharðan
að móta frásögutækni þeirra, gerir tilkall
til að hún sé jafn hlutlæg, sannsýn, rétt
að sínu leyti. Verk þeirra eru unnin í
þeirri trú að ekkert sem skáldi detti í hug
geti nokkru sinni jafnazt á við veru-
leikann sjálfan eins og hann getur að
líta opnum augum; vandi þeirra er að
sjá rétt. En hlutlægni er ekki í þessu
dæmi fremur en öðrum hið sama og
óhlutdrægni, hvað þá hlutleysi. Dokú-
mentarismi verður einatt samfara kröfu
um aukið „engagement" bókmennta,
hlutdeild þeirra í lífinu sjálfu og dag-
legri baráttu, um ádeilu, áróður í skáld-
skap.
Nokkur nöfn verka af þessu tagi eru
að líkindum betur fallin til að veita hug-
mynd um fjölbreytni þessara viðhorfa,
þeirra höfunda sem aðhyllast þau, en
almennar bollaleggingar um „dokú-
mentarisma“ sem slíkan. En af þessu
tagi er leikrit Peter Weiss um Auschwitz,
Die Ermittlung; stríðsleikrit Rolf Hoch-
huths um páfann, Der Stellvertreter, og
um Churchill Die Soldaten; revia brezka
leikstjórans Peter Brooks um stríðið í
Víetnam, US eða Us. Af þessu tagi er
líka skáldsaga Truman Capotes um morð
heillar fjölskyldu í Kansas, In Cold
Blood; og saga Jean-Frangois Steiners
um útrýmingarbúðir nazista í Póllandi
þar sem 800.000 gyðingar voru brenndir
lifandi á stríðsárunum, Treblinka. Hér
ÓLAFUR JÓNSSON:
Per Olof
Sundman
mætti einnig nefna danska rithöfundinn
Thorkild Hansen og sögulegar frásagnir
hans; bók hans, Jens Munk, er vert
að nefna sérstaklega vegna þess að hún
stóð á sínum tíma nærri því að fá bók-
menntaverðlaun Norðurlandaráðs; eins
og verðlaunabók Per Olof Sundmans í
ár fjallar hún um landkönnuð og heim-
skautafara, sem að vísu var nærri 300
árum fyrr á ferð en Andrée verkfræð-
ingur.
En það er ekki einasta þessvegna að
fróðlegt er að bera saman bækur Han-
sens og Sundmans. Efni Thorkild Han-
sens í Jens Munk er í eðli sínu efnivið-
ur sögulegrar skáldsögu — sem höfundur-
inn fellur frá að skrifa. Hinsvegar kem-
ur við söguna sérlegur fulltrúi höfund-
ar, „krönikeren", skáldið í frásögninni;
höfundur lýsir sjálfur hlutverki hans í
upphafi sögunnar. Það er ekki einasta
að „segja satt“. En —:
„Dermed ikke sagt, at krönikeren opfinder
begivenheder, der ikke har fundet sted,
introducerer personer, som ikke har eksi-
steret, endsige bryder den etablerede og
bevisligt korrekte kronologi. Nef, noget
saadant forbyder ham ikke alene hans naive
redelighed, men ogsaa hans dybe respekt for
kendsgerningerne, den virkelighed, han et
sted vistnok í ramme alvor betegner som vor
eneste tilflugt og holdepunkt, vor eneste kilde
til sandheden. Han bryder sig ikke om histor-
iske romaner. Naar hans lange beretning
alligevel omend ugerne maa forkastes paa et
mere seriöst plan, skyldes det hans aabenlyse
svaghed for det anekdotiske og hans beklage-
lige tilböjelighed til at udgive det mulige som
det virkelige, hvad der unœgtelig sikrer ham
interessantere resultater, end han vilde have
opnaaet ved en mere œdruelig holdning. Det
samme gœlder den synlige, men sagen natur-
ligvis ganske uvedkommende sindsbevœgelse,
hvormed han í denne historie genkender trœk
fra sit eget mislykkede liv . . . Krönikeren
indskrœnker sig ikke altid til at fremlœgge
kendsgerningerne og lade disse tale for sig
selv, men tillader sig undertiden et forsög paa
at fortolke dem, at samle dem i et billede, en
idé. Han kan ikke standse ved tilfœldigheden
som det eneraadende princip bag den menn-
eskelige skœbne, han leder efter en mening
bag livets absurde tilskikkelser . . . Vi er ikke
skœbnelöse, vcer sikker paa det, siger kröni-
keren, som altid naar han er kommet for
skade at ytre noget, hvorpaa vi aldeles ikke
kan vcere sikre. Har vi forstaaet hans hoved-
48